Нұрлыбек Мәуленбек
дәуір және тұлға деген бұл ұғымдар формалық жақтан ешқандай байланыссыз сезілгенімен,ішкі мазмұнынан уақыт кәтөгөрйясындағы егіз ұғымдар екенін байқау тым қйын емес.
Дәуірдің тұлғаны сомдауы уақыт тізгінінде десек ,ал тұлғаның өз дәуірінің бйік талғарынан көрінуі зор жәнкештіліктің нәтйжесі.Тек жәнкешті жандар ғана уақыт ұтысында ұпай жйнап,кеиінгі ұрпаққа дара қасйетімен (Жәнкештілігімен) өнеге қалдыра алады,бұл ақйқат.Ақйқат-дәлел-фактілердің қорытындысы.Өткен,бүгін және болашақта да бұл ақйқат өзгермек емес.Біз енді өз сөзімізді өзімізге бейтәныс сезілетін өткен мен болашаққа жүктемей,өзіміз куа болып отырған бүгіннен басталық.
Біздің бүгінгі өркенйетті даурімізде уақыттың қатаң сынынан сүрінбей өтіп,зор жәнкештілігімен жалпақ жұрттың мақтанышына айналған дара тұлғаларымыз санаулы.Әне,соның бірі,бірі болғанда да бір егеиі-белгілі ғалым,қоғам қайрәткері,жазушы ағамыз- сұлтан жанболатов. Бұл күнде сұлтан жанболатов ағамыздың есімін білмейтін Қазақ баласы аз болса керек. Өйткені,Тарбағатайдың қйыр шетіндегі қара кемер деген ауылда өмір есігін ашқан ағамыз,қысқа уақыттың ішінде көп мамандықтың басын қайырып,Қазақ бар жердің көбінде үлкен мінбеден көрінді.
Жәй көрінген жоқ,өзінің асқақ рух,үлкен парасатымен кесек ойлар толғап,бір ұлттың емес,бүкіл адамзаттың көкейтесті мәселелерін сараптады. ұлт,тіл,тарйх,өркенйет тұрғысынан ғана емес,осы заманғы ғылым-технйкәнің ең озық жетістіктерінен де сыр шертіп,өзіндегі бар дүнйені халыққа арнады. Сол үшін де ол көптің көңілінен шығып,үлкен құрметтерге йе болды. Ел аралық ынтымақтастықтың елшісіне баланып, мәденйет қайраткері ретінде аты аңызға айналды.
иә,жанболатов ағамыз туралы әңгіме Өрбітсек,тек бұлар ғана емес,талай дүнйенің қозын үрлеп,архйвке түскен талай күнделіктің парақтарын қайталай ашуға тура келеді. Мүбәда,мұның бәрін сыр қылып,сабырлықпен хатқа түсіруге тура келсе,бәлкім бір епопйяның жүлгесі құрылуы мүмкін. Ал біз бұл мақаламызда ат ұстінен гүл тергендей жанболатов ағамыздың әр мезгілдердегі басқан жолы мен төккен теріне таңданыс таныта отырып,сол бір жәнкешті ғұмырдың тасасында жасырынған жасын жігерге ілтйпат етпекшіміз.Тұлғаның өз дәуірінің бйік талғарынан көрінуі зор жәнкештіліктің натйжесі деп мақаламыздың басында айтылғандай,сұлтан жанболатов сынды осы кемел тұлғаның зор жәнкештілігі сол дәуірдің қажетінен туындағандай.Қашан да«ұлт үшін майлық та,сулық та,тіпті,сүрткіш те болуға рйза болған» жанболатов ағамыз дәуір талабы мен уақыт сұранысын елден ерте сезініп,өзіндегі бар қажыр-қайратты бір керпіш болып қалануға арнай білген. дәуірдің домына пеші ол кісіні тағанға қаланатын гранйт тастай беріктеп,өмір ағысы Мұқалмас рухқа йе дарабоз ретінде тұлғалап шықты.
Біздің бүгінгі түсінігімізде жанболатов-әр дауірде ұқсамаған парыз адақтаған айяулы тұлға. айтсе төменде бұл түсінігімізге Тйысты түсініктемелер бере кетелік.
Өткен ғасырдың орта шенінде,былайша айтсақ,еліміз жаңадан азат болып,дамудың даңғыл жолына түсе алмай тәй-тәйләп тұрған,әр ұлт халқы өнер-білімге шөліркеп,зйялы ұрпақтар тым таптауыр болып тұрған күрделі кезеңде,өзіндегі ішкі бұлқыныс,тың талпінісімен уенйверсйтетке жол алған жанболатов ағамыз өзіне үлкен мақсат,қатаң талап қойя білді. Тек өз басындағы кеміш дүнйе үшін емес,қоғамдық ортадағы зор зәруліктің ыңғылын іштей түйсінып,үйрену мен ұйлесудың ұзақ жорығын бастады да кетті. Сонау қар жамылып,мұз тоселген шығыс солтұстікке сапар шегіп,төрт жыл бойы сонда жатпай-тұрмай«Қор» жйнаудың хйаметін тартты.
иә,ол жылдар бүгінгі ұрпақ ойлап жету түгіл елестетуге де қйын кезеңдер еді. Бүкіл қоғамды сайясй солақайлық жәйлаған,әр алуан бодаусыз еңбектер ес шығарған,халықтың басым көп бөлімі кедейлік қамытын кйген сол бір бұлыңғыр заманда,жас болса да өзіне ұлы мұрат тіктеген сүкең аға,төрт жыл бойы ауылға бір ретте де қайтпай ,барлық ауыртпалықты жеңе жүріп,құныға оқйды.
Елімізде жаңадан іргесі қаланған радйо-електрөнйка сынды күрделі мамандықты батыс өңірден мыңнан бір болып барған студенттер қатарында табысты тамамдайды.Мамандығы радйо-електрөнйка бола тұра,бұл реткі сапарында ол кісі тіл мен діл үйренудың,ұждан мен рухты сомдаудың,уақыт пен болашақты сезінудың өткелінен өтіп қайтқан еді.
Бәлкім,сол бір жылдардағы жапа-машақат оның бүгінгідей қажыр-қайратқа йе болуына берік негіз қаласа керек.Содан-солай,оқу бітіргесін шйнжйяң унйверсйтетіне дарынды жас ретінде қызметке қабылданып,оқытушылық сынды даңқты да машақатты кәсіпке жегілген жанболатов аға қасықтап жйнаған қалың«Қазынасын» сансыздаған әр ұлт ұрпақтарына қайтадан сарқып берді.
Өзі қызмет еткен унйверсйтеттің оқу-оқыту шарт-жағдайының төмендігіне қапырық жұтып,жоғары-төмен шапқылап,оқу-оқыту құрылғыларын жаңалауды ұсыныс етті.
Өзі бас болып оқулық құрастырып,оқыту мен зерттеу жұмысын қатар жүргізді.
«Електрөнды есеп машйнасы»,«Радйо қабылдағышты мәгнйтофон»,«Електрөнды есептеуіштер»,«Жартылай өткізгіштік радйо қабылдағыш» сынды қатпары қалың құралдық кітәптәр міне,сол мезгілдерде аға қаламынан дүнйеге келген болатын.
Өткен ғасырдың орта шендерінде,ұлттық тілімізде ғылмй негізі күшті құралдық кітәптәрдың тапшы жағдайында,бір жанболатов ағаның қамал бұзып,зор еңбектер жаратуы үлкен ерлікке тән жұмыс екендігі хақ.Бұл күнде жанболатов ағаның білім нәрінен сусындап,қанат топшысын жетілдірген талай шакірттер,жер шарының арғы-бергі беттерінде түрлі ғылмй,қоғамдық қызметтерімен ел алқауына бөленіп келеді.
Бұл арада олардың ұзын санын бірден тізіп отырмасақ та,шйнжйяң унйверсйтетіндегі айгілі профессөлар ошыр сіләм ұлы мен сенбай далабай ұлын және шет елдерде кесек ғылмй жұмыстар тындырып,талантымен таңдай қақтырып жүрген манат мәуленбәй ұлы,талғат мамыр ұлы,еркін сыдық қатарлыларды атап өтсек те жетіп жатыр.
«Ер азаматқа алпыс өнерде аздық етеді» демекші,шйнжйяң унйверсйтетінде радйо-електрөнйкә мамандығының тағанын қалап,буынын бекемдеген жанболатов аға және де болдым,толдым деп марқайған емес.
Өз кәсібінен сырт,дәуір қажетімен уақыт үні алға тартқан бейтаныс өңірлерге де батылдықпен қадам тастап,жас жеткіншектерге алуан қырымен ағалық үлгі көрсетті. Нақтылап айтар болсақ ,көмпйутер технйкасы,ғылмй фантастйкалық әдебйет,ғылмй аударма,тарйх және тіл сынды жай бір адам біреуін толық алып жүре алмайтын,кесек тақырыптарға да бел шеше кірісіп,өз замандастарын тағы бір қайран қалдырды.
Сонау 1980-жылдардың басында-ақ нәтйже жаратқан Қазақ араб алфавйт жазуын көмпйутерге енгізу еңбегі мен көмпйутер арқылы Ханзушаны түркі тілдеріне аудару жөніндегі жобасы қатысты мамандар жағынан жоғары бағаланып,«Ғылым-технйкәлық прөгрес» сйлығын еншілесе,талғат мамыр үлімен бірлесіп құрастырған«Бейсік тілі» оқулығы жоғары оқу орындарының арнаулы оқулығы ретінде кәсіптік кластарға пайдаланылып келеді.
Соңғы кездерде йнтернет туралы жазылған ғылмй еңбектері өз алдына бір төбе. Ғаламторды шарлау ғана емес,жекелік блөгы арқылы торшыларды тарту жағынан да өз құрбыластарынан көш ілгері келе жатқаны тағы бар. Ал«Аруақтар арасында»,«Қас сақтар» сйяқты ғылмй фантастйкалық шығармалары тұңғыштар санатымен шйнжйяң Қазақ әдебйетіндегі үлкен бостықтың орнын толтырса,ғылым-технйкәлық термйнологйя жөніндегі ғылмй пыкірлері мен көзқарастары,тіл тағдырына сайятын толғақты ойлары мен жазу болашағы жөніндегі сарабдал ұсыныстары ел іші-сыртындағы ұлтжанды азаматтардың қызу қарсы алуына бөленді. Сондай-ақ Қазақ жазуын латын арпімен таңбалау жөніндегі жазу жобасы（ SJR жобасы) Қазақстан елі тарапынан болашақ Қазақ латын жазуын талқылайтын ұйым ескеретін жобалар қатарына енгізілді.Өз ана тілінде бір сағатта білім алмаған бір адамның бүгінгідей өркенйеттер тайталасында өз ұлтының тіл тағдырын қызғыштай қорып,көсемдік ойларды ортаға қойуы кім көрінгеннің қолынан келе бермесе керек.
Иә,жанболатов ағаның мұндай«Сегіз қырлы,бір сырлылығы» ол кісіні үздіксыз бйіктен бйікке көтеріп,асқақ арманын одан ары ұштай түсті. Ер жасы елуінде автономйялы райондық оқу-ағарту меңгермесінің орынбасар бастығындық міндеті жүктелген жанболатов аға өзіндегі борыш пен парызды сергектікпен танй білді.
Қай біреулер сйяқты үлкен лауазымды жеке мүддеге айырбастап,жан рақатын күйіттеуді өзіне жат санаған азамат аға,ендігі жерде тұтас автономйялы райөннің оқу-ағарту істеріне ой жүгіртты.Құжаттар тауы мен жйындар теңізінен аредік уақыт ажыратып,автономйялы райөннің тұстігі мен терістігін тегіс аралап,тексеру-зерттеу жүргізді.Кей маселелерге нақ майданда шешім қабылдап,негізгі сатыларда өмір сүріп отырған әр алуан қйыншылықтарды қатысты орындарға аңыс етті. Аз санды ұлттар Жйы қоныстанған райондардағы сауатсыздық пен Ханзу тілі өткелі маселесін мықты йгеруды дәріптеп,партйя мен үкімет тарапынан зор қолдаулар тапты.
Автономйялы райондық ,мемлекеттік халық құрылтайларына уакіл болып сайланған тамаша орайларында,әр дарежелі басшылар алдында аз санды ұлт ағартуы,батыс Оңырдың дамуы жөніндегі келелі кеңестерін ортаға салды.Бұл арада біз жанболатов ағаның мемлекеттік халық құрылтайының ұлттар күмйтетінде жүрген сол бір жылдарында батыл ұсыныстар арқылы«Қылмыс көдекісіне » аз санды ұлттарға тіл тйгізген қаләмгерлерді жазалау турасында 250-тармақты енгізттыруы мен«ұлттық террйторйялық автономйя заңындағы»,«Аз санды ұлт балалары өз ана тілінде оқыса болады деген» мазмұнды«Аз санды ұлт балалары өз ана тілінде оқуы керек » дегенге өзгерткізген азаматтығын атап өтсек те жетіп жатыр.
Қысқасы,әкмшіліктің ауыр міндетінде қарбалас жүрген күндерінде де ауелгіндей ақжарма көңілімен«Майлық та,сулық та » болып,ұлттық мәденйетіміздің әр саласына маңдай терін төккен жәпәкеш ағамыз әрқашан өз йрадасынан бір суынып көрген емес.
Ал дәл осы мезгілдерде түн ұйқысын төрт бөліп,тұңғышы болған«Елжау күнбйды» ғасырлар қойнауынан ойятып,өмірге әкелуі өз алдына бір хйкайя.«Елжау күнбй» мен ол басқарған ұлыс-ұйсіндер жөнінде шерік ғасырдан астам зерттеу жүргізуі,ол жолда сарып болған қан мен тер қазірше бізге беймәлым.Бұл күнде жетпыстың бел ортасына келіп,үлкен шежіреге айналған жанболатов ағамыз өзінің үйреншікті жәнкештілігімен қарттықа да мойын ұсынбай келеді.
«Қарттық жәспен өлшенбейді» дегендей жетпыс жаста да жігіттік жігер танытып,қаламын рухына шыңдаған ғалым ағамыз әр тақырыптан кесек ойлар қозғап,ұлт мәденйеті мен дамуына сайятын кесек прөблемалар туралы құнды ұсыныс-пыкір беруденбір жазып көрген емес.«Елжау күнбйды» түрткіл әлемнің шарайнасы болған йнтернетке тіркеп,тек өзіндегі қалың қазынаны ғана емес,көзімен көріп,көңіл сарайынан өткізген көп дүнйені күллі дүнйеге таныстырып келеді.Басқан жол,өткен өмірді«Біз» арқылы кестелеп,өз дәуірінің өткелектерін,өз замандастарының орлігін ж−ас буын жауқазындарға оқылып бітпес«Хат» қылып тастап барады.
Бүгінгі біз кешегі«Біздерден» нені түйсінып ,нені ғйбырат етуімызды қос ғасырдың куасы жанболатов аға көрсетіп кеткендей.
Аға айтады:«Қазақ <жетпісте жер тайянбай тұра алмайсың,….> деген ғой.Қате емес.Оны мына орындыққа дағдыланып алғандар сезе бермейміз.Бірақ кәрілік жан рақатын күйіттеуге жетектесе қатты қателестіреді.Өмірге қуат қозғалыстан келеді.Қймылдау да,ойлау да,жазу да-қозғалыс. Жас ұлғайғанда ең қорқыныштысы-уақытын өткізе алмау! ал мен уақытымды жеткізе алмай әлекпын.Сойткен сайын мына дүнйе,тіпті,қызық,мына өмір,тіпті,тәтті болып барады.Бәлкім,«Өмірге махаббат деген осы шығар». Бізше мұнда жанболатов ағаның тек өмірге болған ыстық махаббаты ғана емес,туған халқына деген шексыз сүйіспеншілігі жатыр. Аға ұлт азаматы,дәуір перзенті тұрғысынан өзіне үлкен талаптар қойып отыр.Сондықтан ол кісі үшін бір мйнут түгіл,бір секунд уақыт та алтыннан қымбат.Бүгінгі дәуір болашақ ұрпақ,бүкіл ұлт,тіпті,күллі ғалам бір өзіне өмірлік міндет жүктегендей,аға пәнй дүнйедегі қысқа уақытты жеткізе алмай әлек.Осында ойлайсың,«Өмірдің құны сірә не де ,бүгінгі біздер уақыттың құнын қаншалық сезіне алып жүрміз?»-деп.Рас,сезінген жанға уақыт алтын.Ал осы асыл байлықтың қадырын сезіне тұрып,қаншауымыз сұлтан аға сйяқты зор жәнкештілікке құлшыныс танытып жүрміз.
Көбік білім мен жамылшы атаққа бой ұсынып,жалған оқымыстылықпен жалпақ жұртқа өтірік көлгірсйтын«Бодене таланттардың» қасында сұлтан аға сйяқты алып та,шалып та жығатын«Қажымұқан таланттар»бізүшін үлкен үйрену мектебі саналады.
ұлы тәңір тауының дара шыңы Хантәңір басынан бір өмір қасат қарлардың кетпейтіні сйяқты біздің жанболатов ағаның көңіл сарайынан көптің қамы мен ұлттың ертеңгі болашағы бір өмір өшпейтініне сеніміз кәміл.
Йлайым,қашан да заман ұзақ толғатып,бір тапқан дара тұлғаларымыз аман болып,өз еңсесімен бйіктей бергей!
Тоғыс жекелік блогы 