Дәулетбек БАЙТҰРСЫНҰЛЫ: Даланың атқа мінген баласымын

Қазақстан Жазушылар одағының және Журналистер одағының мүшесі, ақын-журналист Дәулетбек Байтұрсынұлы – халықаралық «da Қазақстан» журналының бас редакторы. Осыған дейін «Халық кеңесі», «Ислам және өркениет» газеттерінде тілші, Қазақстан Жазушылар одағынан шыққан «Әдебиет айдыны» газетінде бас редактордың орынбасары, «АнАрыс» баспасында бас редактордың орынбасары болып жұмыс істеді. Өлеңдері 1988 жылдан мерзімді баспасөзде жарияланып тұрады. «Жас толқын» топтамасына енген. «Күнәсіз мекен», «Мәңгілік мекен», «Ләтипа лүпілі» жыр жинақтары жарық көрген кейіпкеріміз «Әріптестер әлемінің» бүгінгі қонағы.

– Ғасырлар қойнауына көз жүгіртер болсақ, менің туған жерім де қазақ даласының айырылмас бір бөлігі. Шығыс пен батысқа көсіліп жатқан Тянь-Шань тауының бөктері. Қытай Халық Республикасының Іле қазақ облысы Монғолкүре ауданында 1964 жылы 8 наурызда өмір есігін ашқанмын. Туған жерім – 2000 жыл бұрынғы Үйсін мемлекетінің ту тігіп, орда салған Шаты қаласының ежелгі жұрты. Ес білгенде көргеніміз – қаз-қатар тізілген үйсін обалары, қираған қаланың қиқымдалған қалдығы. Бабалар рухы көңілге медет болған шығар, «жат өлкеде жаралыппын» деп өкінген емеспін. Қазақстан деген елдің бар екенін байыптап өссек те ораламыз деген ой үш ұйықтасақ, түсімізге кірген емес. Тек 1991 жылғы 16 желтоқсан оқиғасы заманды да, саясатты да, шекараны да түбірінен өзгертті. Сонымен бірге жан-дүниеміз жаңарып, көзқарасымыз күрт өзгеріп, күркешеден шығып, күллі әлемге қарайтын қасиетке ие болдық.
Мен негізі бұзықтар мен қиқарлардың санатынан емеспін. Табиғатым жуас болғандықтан, тәртіпті тәрк еткен кезім болған жоқ шығар. Кәдімгі көшпенді қазақтың көлік мініп, көсіліп шапқан бір баласымын. Малды ауылдың, қайнаған қазақы өмірдің ортасында өскендіктен, ат мініп, мал қайырудан басталған әуесқойлық шабандоз болып, бәйге атына мініп, аламан жарыстың қою шаңынан сытылып шығып, алға ұмтылған сәттерге жалғасты. Әкемнің бажасы Хамидулла ақсақалдың баптаған жүйрік аттарына мініп, әлденеше рет жүлделі орындарға жеткенім бүгінгідей көз алдымда. Мені өзіне ілестіріп, дала заңына тәрбиелеген нағашы ағам Бекмұхамет өзімен бірге көкпардың додасына да, қуғынына да көп салды. Жалпы, балалығым ат үстінде жорға мен жүйріктің тізгін ұшында өтті.
2-сынып оқып жүргенде, бір күні өрістен мал айдап келе жатыр едім, ши түбінен пыр етіп ұша жөнелген торғайдан тор құнаным жалт беріп, үркіп кетті. Абайсыз келе жатқан мен толқып барып, құнанның бір қапталына ауып кеттім. Аяғым үзеңгіден өтіп кетіп, құнанның қапталына салақтап, малмен бірге үйге келіппін. Құдай сақтағанда, құнан тепкілемей, аман қалғанымның өзі сенер-сенбестей. Осы оқиғаны досым Құл-Керім Елемеске егжей-тегжейлі айтып берген едім, ол кісі балаларға арнап, «Тәңір сыйы» деген әңгіме жазып, «Балдырған» журналына жариялады. Сондағы бала кейіпкер мен едім.
Ендігі бір естен кетпейтін оқиға, бір жолы дода десе, арқасы қозатын ағалар көкпарды топтан шығарып, менің алдыма өңгертті. Жүйрік Қарагермен ойқастап жүрген мен көкпар қолға тиісімен ауыл қайдасың деп аңыраттым-ай келіп… Жүздеген кісіні артқа тастап, суырылып шығып, жүйткіген қызыққа еліріп кеткен болуым керек, алдымдағы Жіңішкесудың жарына тура келгенімді бір-ақ көрдім. Бұра тартуға аттың басы көнбейді. Тоқтауға екпіні ерік бермейді. «Нар тәуекел» деп тізгінді қымтай ұстап, қамшыны осып жібердім. Арғы жағаға дік ете түстім де, ердің басына қыса ұстаған көкпарымнан айырылмаған күйімде ауылға тарта бердім. Артыма бір қарағанымда, жұрттың бәрі өткел іздеп екіге жарылып, жағада шауып жүр екен. Сонда ғана ат қарғытқан жерімнің арнасының кең екенін сезгендей болдым.
Бірнеше жыл бұрын Жамбыл ауданы Көкбастау бәйге алаңында ақындар Бауыржан Жақып, Мұрат Шаймаран үшеуіміз алдымыздан шауып бара жатқан жүйріктерді сынағанымыз бар. Бір қызығы, сол жолы мен белгілеген 13-нөмірлі Тарғаптың тор аты бірінші келді. Соны көрген Бақытжан Майтанов сияқты үлкен кісілер дәл менің атым озып келгендей қол беріп, құттықтап еді.

ЖАНБОЛАТТЫҢ МЕКТЕБІ
– Біздің балалық шағымыз Қытайдың мәдениет төңкерісіне тұспа-тұс келді де, ертегі-әңгіме, қисса-дастандар, ұлттық жәдігерлер шектеуге ұшыраған кез еді. Әкем Байтұрсын «Нүсіпқан зарлы», «Қыз Жібек», «Сайрам аңызы» секілді жыр-дастандарды қолдан көшіріп әкеліп, отбасында өлеңдетіп бізге оқып беретін. Үйге сыр шашпайтын көне көз қариялар, сыйлас ағайындар, құда-жекжаттар келгенде, әлгі дастандарды қайталап оқудан жалықпайтын. Біз де қанша рет оқыса, сонша рет тыңдай беретінбіз. Ести-ести жаттап та алған кезіміз болды. Енді ойласам, ертегі-аңыздарды шешем айтатын да, дастан-толғауларды әкем оқып беретін. Мектептен бұрынғы әдебиеттегі ұстазымыз осы кісілер секілді.
Бастауышта көшпелі мектепте оқығандықтан, мұғалімдер көп ауысты. Дегенмен еңбегі сіңіп, есімнен шықпайтыны – Батырбай және Сатыбалды деген ұстаздарым. Ылғи да сағынышпен еске алатыныма қарағанда, оңды тәрбиелеп, ойландырған сәттері көп болған шығар.
Ал әдебиетке ақын ретінде келгендіктен, алғашқы өлеңім 9-сыныпта оқып жүрген кезде жазылған сатиралық туынды. Сын-сықақ, мінеу, шенеу сипаты басым еді. Олай болатыны хат танығаннан бастап, қолдан-қолға көшірілген Көдек Маралбайдың өлеңдері өнерге деген қызығушылығымды оятып, поэзия әлеміне құмар етті. Көдек жырлары көркем және сыншылдығы басым болатын. Менің өлеңдерімде ол кісінің үлгісі көрініс таба беретіні сондықтан. Алайда батылым жетпеді ме, өзіме сенбедім бе, өлеңдерімді басылымдарға 24 жасымда ғана ұсына бастадым. Ал жоғары оқу орнын физика мамандығы бойынша бітіргенмін. Қытайда жүргенде 30 жасыма дейін физика пәні бойынша ұстаздық міндеттер өтеп келдім. Ол жақта газет-журналда істеу ойда болғанымен, қолым жетпеді. Алайда өлеңдерім, кейіндеп мақалаларым үздіксіз жарияланып тұрды. Бірте-бірте қимасам да, физикадан алыстап, әдебиетке жақындай бердім. 1994 жылы Қазақстанға өткен күннен бастап, үзілді-кесілді шешім қабылдап, бұл жақта мұғалім болмауға, тек қана газетте жұмыс істеуге ниет еттім. «Шын жыласа, соқыр көзден жас шығады» дегендей, позициямды айқындап алғандығымнан белімді бекем будым. Менің журналистикаға келуіме сол кездегі «Ауыл» газетінің бас редакторы Ділдар Мамырбаева әпкеміздің себебі күшті болды. Алла қолдап, «Халық кеңесі» газетінің бас редакторы Жұмабек Кенжалин, бірінші орынбасары Жанболат Аупбаев, жауапты хатшы Қыдырәлі Қойтаев ағалар алдымнан кездесіп, қол ұшын берді. Бүгінде ««Егемен Қазақстанның» елге белгілі бас редакторы Жанболаттың мектебінен өткем» деп айтып жүремін. Бұл кездердің сабағы менің кейінгі «Әдебиет айдыны» газетінде бір кісідей жұмыс істеп кетуіме үлкен пайдасын тигізді. Оның үстіне мейірімді, жылы жүректі жазушы Талаптан Ахметжанға кез келуім «жақсымды асырып, жаманымды жасырып» қолдаушылық танытты.
Жұбайым екеуіміз 5 жастағы ұлымыз Өркен мен 3 жастағы қызымыз Нұркенді жетелеп, шекарадан өткеміз. Одан бері де 17 жыл… Өркен жоғары оқу орнын бітіріп, жігіт болды. Қызым КазҰУ-дың студенті. Олар мен секілді жартылай адам емес, Тәуелсіз Отанның өз түлегі ретінде өсіп келеді. Таза қазақы тәлім-тәрбиемен қазақ мектебін оқып бітірді, сонымен бірге менің тісім батпаған орысшаны меңгеріп алды. Осыларды сезінген сәттерімде алғашқы қиын кезде елге жеткенімді мақтаныш сезінемін.
КҮНДЕЛІККЕ СЫР АЙТҚАН КҮНДЕР
– Жұртқа жария ете бермейтін сүйікті ісім – 30 жылдан бері күнделік жазып келемін. Күнделік жазу менің қаламнан, қағаздан алыстап кетпеуіме септігін тигізіп, жазушылық деген жағалауға байлап ұстады. Ол нағыз көркем әдебиет болмағанымен, көңіл түкпіріндегі көп ойдың ортаға шығуына себепші. Күнделік арқылы іш босатып, жүрекке түскен салмақтан жеңілдеп отырдым. Өзгелерге өсек айтып кетуден сақтанып, ақ қағазбен сырласып, алдағы күндерден үміт күттім. Соңғы кезде сол күнделіктерден «арғы бет пен бергі бетті» толғайтын 25 дәптерді реттеп, қайта тергізіп қойдым. Қарап отырсам, небір қызық оқиғаларға кездескенімді енді білім жүрмін. Бұл күнделігім алыстағы ағайынның Отан құшағына оралудағы арман-тілектері, бұралаң жолдары, кездескен қиындықтары, шектелген шекарадан өткен өмір іздері екен. Тәуелсіз елге табан тіреген алғашқы сәттердің әурелеңі, орыс тілін білмей опынған кездер, баспанасыз жатақхана жағалап жан сақтаған сәттер көрініс тапқан екен. Әлем тілдері университетінің сол кездегі ректоры, бүгінгі мәжіліс депутаты Әділ Ахметовтің жылы қабағы мен сияқты сергелдеңге түскен сегіздің басына пана болған кездері де күнделік бетінен көрінеді…
КӨРКЕМ МІНЕЗ – АДАМДЫҚТЫҢ АЙНАСЫ
– Оңашада болсын, көптің арасында болсын, бір ғана ой – адам боп, келген соң, адам боп өмір сүру, құл екенімді мойындап, бір құдайға құлшылықтан танбау. Алғашқы кезде жазған бір шумақ өлеңім есіме түсіп тұр:
– Тарта берем, мен алға, тартып келем,
Ажал атты қорғанға қамалғанша.
Ел тағдыры жолында артық көрем –
Өмір сүру, өлуді адамдарша…
Аллаға мың шүкір, бастан қандай бір істердің өткеніне қарамастан, өкінішім жоқ. Алла өмір берді, өсірді, ойлаған ойға, жүрген жолға жеткізді. Осының өзі – баға жетпес байлық. Әрбір атқан күнді көру, мынау ғажайып дүниенің хикметін сезіну, иемді танып, иелігіне кіргенім – сарқылмас қуаныш.
– Ақын деген – ағыл-тегіл төгілу,
Қажет болса, қан майданда тіліну.
Адамдардың көңілінде көмілу,
Әрбір атқан таңдар сайын тірілу!
Бес күндік сынақ өмірде сақтаушымның назарынан тыс қалмауға бекіндім. Біреу мені жақсы көрсін десем, алдымен оны жақсы көруім керектігін, біреу мені сыйласын десем, алдымен оны өзім сыйлауым керектігін түйдім. Өзгеге өзіңе тілегендей жақсылық тілемейінше, шынайы сүйіспеншілік ешқашан қалыптаспайды. Ынтымақ пен ырыстың бастау көзі – көркем мінезде, ал көркем мінез – адамдығымыздың айнасы.

Қаншайым Байдәулетова

Төрт омырауды емген жақпен сұхбат

 Ата мекені Шығыс Қазақстан ,Туылған жері ҚХР дағы Барлық тауы ,жоғары дәрежелі ғылми атақ алған алғашқы мамандығы радиэлектроника ,үкімет шаруасына кеткесін қуғаны көркем әдебиет ,зейнетке шыққасын да марапат ( Қытайдан «Үлес» силығын ,Қазақстаннан « Достық » орденін ) алып келе жатқан бір ағамыз бар .Ол Сұлтан Рамазанұлы Жанболатов .Осы кісімен миллиярдтар елінің әдебиетіндегі ауқым жайлы әңгімелесу орайы туған еді . Енді соған бұрылайық :

     Сержан Тоқтасынұлы (былайда ,С.Т.) : Сіз көркем әдебиетке алпысыншы жылдардың басында , «Домбыра физикасы» қатарлы ғылми очерктеріңіз арқылы ,қаламыңыздың ұшын тигізе бастағаныңызбен ,арғы ширек ғасырда уақытыңыздың денін радиоэлектроникаға беріп ,Шинжяң университетінің физика факултетінде зерттеумен ,оқытумен айналыстыңыз .Арғы кезде саяси жақтан ауыр қақпай көрсеңіз де， бұл мамандықтан қол үзбедіңіз .Дың Шяупиң заманынан бері ,оң көзге түсіп ,мұндағы қазақтардан тұңғыш доцент ,проректор ,т.б.болдыңыз .Сонда да «Аруақтар арасында» сияқты ғылми фантастикалық әңгіме ,хикаяттарыңыз арқылы әдебиет алаңына аракідік  соғып тұрдыңыз .1986 – жылы ШҰАР Білім минстріне орынбасар болып келгеннен соң,демек университеттегі лаборатория мен зертханадан қол үзгесін , ана мамандығыңызды жалғастыру орайынан айрылғасын ,әкімшілік қызметтен артқан уақытыңызды,әлде кімдердей сейілге, ішіп-жеп ойнағанға емес, бүкілдей әдебиетке атадыңыз . 90 – жылдардан бастап «Үйсін хикаясы» дейтін төрт томдық трилогиядан сырт ,әңгімелеріңіз , хикаяттарыңыз жарық көрді .Үш томдық монографиялық еңбектеріңіз тағы бар .Аралап өлең де жазасыз . Сіз 2003 – жылы зейнетке шыққанда ,талайлар “Апыр – ай ,бұл кісі енді қаламды да қояды – ау”деуші еді .Олай болмады . Одан соң да жазып келесіз .Міне « Біз » дейтін ғұмырнамалық-эссе трилогияңыздың бірінші томын қызыға оқи бастадық .Сіздің Жаңылсын Ауғанбайға берген « Жетпісте жер таянбаудың сыры » атты сұхбатыңызды да оқығыным бар .Сөйтсе де сұрағым кеп тұр .Сіздегі бұл белсенділіктің динамикасы неде ?

     Сұлтан Жанболатов (былайда ,С.Ж.) : Әрине ,басты орында ана тіліме ,анатілдік өнерге деген махаббат тұр .Сосын ,қазақтың мына туған бақытты заманының баянды болуы үшін ,аз да болса ес қатама деп ,азамат ретінде айтарымды және сол Қазекең өзі берген білімді ана дүниеге алып кеткім жоқ .Қала берді азынаулақ денсаулықтың арқасы ғой .

     С.Т. : Халқыңыз берген абыройдан сырт ,билік жағынан да марапат көріп келесіз .Тек зейнетке шыққаннан бергіні ғана айтайықшы . 2004 – жылы Үрімшіде ,Сізге және Лю Шауу , Уаң Иүйху ( Бұқара Тышқанбаевпен бірге « Қасен мен Жәмила » кинлфилмінің сценариясын жазған жазушы ) , Ғазы Әмет (ұйғырдан шыққан атақты қылқалам шебері ),Паша Ишан (әйгілі әнші ) , Жүсіп Мамай ( атақты манасшы ) алтауыңызға « Үлес » силығы тарту етілді . 2007 – жылы, Қазақстан жағы , Сіздің Қазақ елі мен Хән әулеті ара бұдан 22 ғасыр бұрын басталған ,тәтті дипломатияға да ,ашшы сабақтарға да сіресіп тұрған мәмілегерлік , құдандалық байланысты баяндағаныңыз үшін ;Екі елара білім саласындағы ауыс-күйісті күшейтуге ,әсіресе қазақ жастарының Қазақстанға барып оқуына дем бергендігіңіз үшін ; «Көрші » журналының екі ел бірлесіп шығаратын басылым болуына атсалысқандығыңыз үшін ;Дүниежүзі Қазақтары Құрылтайларына белсене қатынасып ,ізгі ниетті лебіз ,бата бергеніңіз үшін ; Ол елде жүрсеңіз Қытайдың ,мұнда жүрсеңіз Қазақстанның үйренуге татитын жақсы жақтарын таныстыруды ескергеніңіз үшін « Достық ІІ » орденін берді .Сұхбат алдында осылармен Сізді қызу құттықтап алайын !

     С.Ж. : Рахмет айналайын ! Үлесі мен еңбегінің салмағы жағынан мен сықылдылар толып жатыр .Мені соларға өкіл санағаны ғой .Бірақ әр кім өзінше еңбектенеді .Жазушы тәуелсіз ой иесі болуға тиісті .« Барша гүлдер шешек атсын ,жалпы жарыса үн қатсын» дегенде ,гүл біткен шымқай ,қаламгер біткен бір үнді ғана болса ,несі сән ?! Алуан пікірден ақиқат ,әр түрлі гүлден әсемдік туылады ғой .Қазір әлі де баяғының әуеніне басып жүргендер бар .Олар кешегі қырғи қабақ соғыс кезінде ,идеологиялық қақтығыс заманында ,соған қару болып дағдыланған ,содан ұпай жиған .Бүгін заман өзгерді .Жаңа заман бейбітшілікті ,достықты , татулықты ,жарасымдылықты дәріптейді .Адамзатқа бақыт тілейді .Елдер ара береке болуын үміт етеді .Ол үшін әрі тарихи достықты дәріптеу керек ,әрі тарихи қастықтан сақтандыру қажет .Бүгінді сөйлегенде де неғұрлым өзге елдің жақсы жағын ,озық тарапын таныстыру пайдалы .Оның кері жағы әрі қай елде болсын бар ,әрі үгіттеуге арзымайды .

     С.Т. : Оныңыз рас .Бірақ жан біткеннің бәрі бірдей осылай ойлай алмайды ғой . Амал не …Мен сізге бүгінгі Қытай әдебиеті туралы сұхбаттасқалы келген едім .Енді соған бұрылсақ .

     С.Ж. : Жарайды .Бірақ келісіп алайық .Өзің білесің .Мен, әдебиеттану маманы тұрмақ ,әдебиет сынгері де емеспін . Бұл бір .Алып ел Қытай, қай жағынан болса да ,әрі көптікке ,әрі күрделілікке ие. Оның әдебиеті де сондай . Оның әдебиетін зерттеп ,қыр соңынан қалмай жүрген мамандар да Қытай әдебиеті туралы сұраулардың кез келгеніне толық та дәл жауап бере алар ма екен .Екеу де .Қазір бұл ел қатты тез дамып барады .Экономикасы ғана емес ,ғылымы мен техникасы да ,мәдениеті де ,сол қатарда әдебиеті мен көркемөнері де ұша дамуда .Мұндай кинетикалық күйге статикалық шолу жасау көбінесе толымсыз болады .Үш болды ма ? Тағы толып жатыр. Уақыт ,материял ,дерек ,экология ,ситуация ,т.б. Мен сенің сұрауларыңа тек білгенімше және мүмкіндігінше ғана жауап қайырайын .Олқы жерін айыпқа бұйырма .

     С.Т. : Әрине солай ғой .Бұл кішіпейілдігіңізге де разымын .Қытайда халық көп болғасын ,жазушылар да көп шығар ?

     С.Ж.: Әрине . Үстегі ғасыр басында ,Қытай жазушылар қоғамындағы мүшелер саны бес мыңнан асқан болатын . Бірақ жастар аз еді . Жиырма шақты ғана ғой деймін .Оның ішінде 42 аз ұлттан 852 мүше бар екен .Әйелдер 114 көрінеді .Қазақтар отызға бара қоймаған шығар

     С.Т. : Қытайдың өткен ғасырдағы аға буын жазушыларындағы бір ерекшелік жастай жетілу еді .Сіз бір еңбегіңізде ,Ба Жиынның 20 да ,Го Мороның 21 де ,Цау Иүйдің 23 те ,Әй Чиңнің 26 да ,Мау Дүннің 35 те ,Лу Шүннің 37 де алғашқы танымал туындысын , ал Лау Шының 37 де  8 роман мен 10 әңгімені беріп үлгергенін жазған едіңіз .Осы екпін бүгінгі Қытай жастарында да барма ?

     С.Ж.: Бар болғанда қандай ! Тек санды қусаң ,ол замандағыдан асбаса ,артта қалғаны жоқ .Жастар деп отырсың .Тек студенттер жағына бұрылайықшы .Қытайда қазір « Шяуюан уіншө » деген бар .« Мектеп ауласындағы әдебиет » деген сөз .Мұндағы ерекшелік тек ЖОО лар ауласында туылып жатқандығында ғана ,яғни студенттер туындылары болғандығында ғана тұрған жоқ .Санының көптігі мен жаңашылдығында да тұр .Мысалы ,былтыр жарым жылда жазып болған Жоу Күнпың дегеннің « Қыс қатты болмайды » дейтін романы жуықта басылып шықты .Мұндай студенттер аз емес .Жарым жылда үш ,тіпті төрт роман жазып шыққандары әлде нешеу .Бірер романын тапсырғандар тіпті көп .Бұлардың көбінің басты тақырыбы – махаббат .Қала берді тарихи не жанкештілік жағындағы дүниелер . Авторлардың көбі кәсіп аттағандар ,яғни филологиядан өзге мамандық оқып жатқандар .Бірақ екі нәрсе есте болғаны жөн .Бірі , Лу Шүндердің заманы ,қоғамы басқа .Енді бірі ,ол заманда қаламгерлер мен ЖОО тауысқандар саны аз еді . Жүзден гөрі мыңнан жүйрік болып көзге түсу қиынырақ емес пе .

     С.Т. : Осы сөзіңізден әйелдер әдебиеті ,ауғындар әдебиеті ,әскери әдебиет ,қоршаған орта әдебиеті ,т.б. дейтін атаулар есіме түсіп отыр .Қытайдағы дәстүри әдебиетке бұрылудан бұрын осыларды шола кетейікші .Интернет әдебиеті дегендей …

     С.Ж. : Оның жөні бар .ЖООлар ауласындағы әдебиетті айтқасын ойға олар да оралады .Бүкіл қоғамдағы бұрылыс талай өзгерістерді ,жаңалықтарды әкелді емес пе .Сол орайда тұрмыс түрі ,өмір өңірі кеңейді . Көне өмір аясы ісжүзіндік мазмұнын өзгертіп,әдеби жасампаздыққа жаңа кеңістік те ашты .Әйелдер тақырыбы соны майданға ие болды ;Бейбіт өмірдегі әскери әдебиет дамыды ( соғыстағыға салыстыра айтқанда ,бейбіт өмірдегі әскери тұрмыстан оқырман иланатын ,тұщынатын ,елігетін кейіпкер жасау ,ұлттың рухани ұстындарын әйгілейтін епикалық шығарма беру оңай бола қоймас ); Экологиялық қоршаған орта жайлы туындылар көбейді ( оның ластануы ,су ресурстарының азаюы ,орманның бұзылуы ,топырақтың құмдасуы ,сирек хайуанаттар мен өсімдіктердің құруы кімді алаңдатпайды дейсіз .Оның залалы бүгінгілердің денсаулығына ғана тиюмен шектелгелі отырған жоқ );…

     С.Т. : Сөз реті келгесін өзіңіз белортасында жүрген интернет әдебиетіне де соға кетпейсіз бе .

     С.Ж. :Өткен ғасырда дүниеге келген интернет,яғни ғаламтор бұл ғасырдың тарихын басқаша жазбақ ,адамзаттың өмір сүру дағдысына ,рухани бет бейнесіне терең де күшті әсер етпек .Бұл өңірден артта қалған ел талай зиян шекпек .

   Интернет көркем әдебиетке де өз әсерін жасауда .Соның салдарынан әдебиеттік ұғымдар да саннан сапаға қарай өзгере түседі ,өрістей түседі ,ірге кеңейтеді .Мысалы :

   А. Дәстүри әдеби жанрлардың шекарасы барғансайын көмескіленуі мүмкін ;

Ә. Туындылардың әдеби мәтіні ,дәстүри жазудан сырт ,бейне ,дыбыс , фотосурет , т.б.талайды қамтитын болады ;

Б.Теңдік ,еркіндік негізінде әр кім өз мейлінше жазатын ,жариялайтын күй қалыптасып ,аз адамның сараптық-редакциялық монополиясы былай қалып ,туынды тағдыры оның сапасы мен оқырман қауымның (әсіресе барлық сынгерлер тобының ) бағасына байланатын болмақ ;

В. Электрондық кітаптар дәстүри қағаз кітаптармен жағаласатын,бәсекелесетін де болады .

Екеуміз сөйлеп отырған бұл бірнеше әдебиеттер ,тек тақырып аясын кеңейтіп қана отырған жоқ ,соған қоса жаңа эстетикалық формацияны да дүниеге әкелуде .

  С.Т. : Бүгінгі Қытай өңіріндегі интернет әдебиеті қандай күйде ?

  С.Ж. :Меніңше ол мазмұндық қамтымы жағынан төрт күйде :1. Дәстүри кітаби әдеби туындыларды сканерлеп не теріп интернеттегі сайттарға енгізуде ; 2.Әр кім өзінің жаңа туындыларын жариялауда ;3.Компьютер арқылы дайындалған туындыларды шығаруда ; 4.Кейде көп автордың жалғай ,өңдей жазуы да кезігеді .Ал ,сапалық жағынан ,жекелердің төл туындыларына қарата айтқанда , көлемі тар ,көбінің мазмұны жұтаң.Қоқсық та кезігеді .Өнери шеберлік пен идеялық тереңдік сықылды жақтардан пыса қоймаған күйде тұр .

Қазір Қытайда компьютер мен интернет техникасының дамуы және жалпыласуы әлем елдерінің алдына өтті .Ондағы сайттар санына ми жетпейді .Торға кіру (интернетке қосылу ) ақысы да тым арзан .Әр сағатына Қазақстандағының он екіден біріндейді ғана алады .Өйткені монополияға қарсылық күшті .Әуелдегі мемлекет қарауындағы дүниелер,бір неше ғана емес , талай серіктіктерге бөліп жіберілген .Күшті бәсекелік жағдайда, олардың (тұтынушыларды өзіне тарту үшін) интернеттен пайдалану ақысын арзандатудан ,жылдамдығын тездетуден мен сапасын асырудан ,қызмет өтеуін жақсартудан басқа  амалы жоқ .

С.Т. :  Сіз қазақтар ішіндегі тұңғыш тор әдебиітшісі де саналасыз .Қытайдағы қазақ сайттары – торбекеттері,блогтары ,жекебеттері туралы не айтар едіңіз ?

С.Ж. :Он неше жылдың алдында Асқар Жәкулин (аса текті атаның ұрпағы ,қазір оралман және Алматыдағы мықты кәсіпкер ) қаржы салған және басқарған Бейжіндік жастардың «Ауыл» сайтына араласқаным , « Ауыл азаматы» болғаным ,бірқыдыру мәтін қосқаным бар .Ол әрі Қытайдағы қазақ сайттарының тұңғышы ,әрі қос (хән ,қазақ ) тілді сайт болды .Қазірде де жақсы жүріп жатыр .Қытайда сауатты қазақтардың ,әсіресе жастардың арқасында ғаламтор мәдниеті мықтап дамып келеді .Амал не ,қазіргі қазақтардың жазуы үш түрлі .Оның үстіне аумағына қарай өзге (хән ,орыс ,ағылшын ,т.б. ) тілдер мен жазулар араласады .Бірін бірі оқи алуында қиыншылық бар.Әйтпесе саны талайға барды . Тек «тор жинағы» дейтін сайтты ашып кеп қалсаңыз ,екі жүзге таяу сайт ,блог ,жеке беттарге көзіңіз түседі .Аз емес .және бұл бәрі де емес.

С.Т. : Ішінде Сіздің « Елжау Күнби» дейтін блогыңыз да бар .

С.Ж. :Я,…бар .бірақ мен криллше және латынша жазуды ғана қолданамын . Қытайшасы да бар . Қытай қазақтарының вебсайттарынан « Тамшы » , « Парасат», « Қазақ одағы » ,т.б. талай жақсы ,сапалы ғаламтор бекеттері бар .Бұларда да әдеби шығармалар толып тұр .

С.Т. : Тор әдебиетін әдебиет деп мойындамайтындар да бар .Олар мұны тек әдеби құбылыс деп қана санап жүр .Ерте заманда ,теріге ,шабаққа ,тасқа жазылған әдеби нұсқалар бар .Сонда ,оларға да тері әдебиеті деген сықылды ат беріп ,өзге бір әдеби үйір құраймыз ба деседі олар .

С.Ж. : Бұған былайғы уақыт төрелік айта жатар .Бірақ осындай бір жаңа дүниенің бой көтергені шындық .Адам әр алуан тұрса ,пікір қайдан бір келкі бола кетсін .Оның үстіне талайдың бұдан сауатсыздығы тағы бар . Әйгілі сынгер , Қытай прозашылар қоғамы төрағасының орынбасары Лей Даның мынадай дегені есімде : « Жазу мен жазудан құралған әдебиет кеңеюде ,өзгеруде .Кітап-басылымдарда жарияланған туындылар ғана әдебиет , өзге медиялар арқылы шыққан әдебиеттер әдебиет емес  деуге болмайды .Ертедегі ауыз әдебиеті әдебиет деп құрметтеледі .Бүгінгі торәдебиеті де әдебиет емес пе . Ең маңыздысы, әдебиет – әлі де， бір түрлі өнери рух . Ол, материялдық қорабының уақыты өткен күнде де,ең авангард медия арқылы өзінің құдіретін толық та жалғасты әйгілей беретін болады».Меніңше бұл қисынды сөз .

С.Т. :Торәдебиетінің ерекшеліктерін де айта кетіңізші .

С.Ж.:Мен білетін ғаламтор әдебиетінің ерекшеліктері мыналар :

   1.Таралу аумағы шетсіз де шексіз :

   2.Таралу қарқыны өте шапшаң ;

   3.Дәстүри әдебиетке ықпалы күшті .Оған әрі соны болмыстық форма ,әрі шыт жаңа карриер (тасығыш ) беріп отыр .

4.Жазу ,дыбыс ,бейне (қозғалыста),фотосурет(тыныш) төртеуінің бейсызықтық сәйкесуінен « Супернұсқалық проза » ,« Көпмедиялық проза » барлыққа келді ;

5.Жасампаздық қосын кеңіген ,аз сандылардың әдебиетке монополиясын бұзған .Әрі көбі жастар .

6.Бұрынғы дәстүри ,кітаби әдебиеттегі（жарияланғанға шейінгі） көп қатпарлы бағдарлама мен рәсмияттар жойылған ;

7.Әдебиетке еркін де ашық орта жаратқанымен ,жазғыштардың (қытайларша айтқанда шиешулардың ) бәрі бірдей жоғары бітімді ,көп оқыған ,мол кешірмелі ,ысылған ,тәжірибелі емес .Шеберлері аз.Сондықтан ,ішінараларын былай қойғанда ,әзірше өмірге терең ой жүгірткендері аздау ,сәбилік пен үстірттік басымдау .

Интернет әдебиетіне әу дегенде жоғары талап қоя қою да ,оған жатырқап ,тосырқай ,үрке қарау да орынсыз . Жазу алғаш шыққанда ,не жазба әдебиет алғаш бой көтергенде ауыз әдебиетіне дағдыланған жұрт та тым көне кетпеген шығар …Мейлі заман қанша құбылсын ,ғылым қаншалық дамысын ,техника қаншама озсын,не не жаңалықтар дүниеге келсін ,әйтеуір ,әдебиет өлмейді ғана емес ,үздіксіз дамиды .Осыдан бір жарым ғасыр бұрын Лев Толстойдың : « Әдебиет – мәңгі өлмейтін рухани құндылық » дегені – ақиқат .Өзгермес өңірде құбылған ,өзгергіш алапта міз бақпаған талайды көріп жүрміз .Көркем әдебиет кеңейеді ,түрленеді ,бірақ оның өнери рух деген жағы өзгермейді. Шыр айналған жершары таң атырмай қоймайды .Өмір заман ағымына еріксіз жетектеп әкеледі . Амал біреу-ақ .Ол – ұлттың кемесі өзінің желкенін дұрыс жая білуі тиіс .Әрі заман ағымының тұнығы да ,лайлысы да ,жыли ағары да ,асау селі де барын ұмытпаған дұрыс .Оның жақсы дәстүріңді бұзып ,құнарлы топырағыңды ағызып әкететіндерінен сақтану ,дәстүріңді дамытып ,топырағыңа шұрай қосатынынан дұрыс пайдалану сені өрге бастырады .

     С.Т. : Қытай елбасылары мәдениеттегі тәуелсіздікті ел тәуелсіздігімен тіке байланыстыра қарайды .Солай ма ?

     С.Ж. : Өте дұрыс айттың .Қытай халқына бес мың жылдық тарихы ,әсіресе жиырма екі ғасырдан астам бір орталыққа мықтап бағынған біртұтас мемлекеттік тарихы көп нәрсені үйреткен ғой .Патша құлағанымен оның орнына ,әлденеше емес ,бір ғана партияның шығуы да осыдан болар .Қазір есігін сыртқа айқара ашқанымен ,қай саласында да тәуелсіздігін ,дербестігін ешкімге ,ұстатпақ түгіл ,жалтақтататын да емес .Жалтақтау жартылай отарлық белгісі ғой .Экселбасы Жаң Зыминнің « Тарих та ,реалдық та бізге мемлекет тәуелсіз болуы үшін ,саяси және экономикалық жақтан ғана тәуелсіз болып қоймай ,идея ,мәдениет жағынан да тәуелсіз болу керек дегенді ескертеді » деуі Қытай туралы сөзімізге мықты дәлел .Мұны сандаған зиялы қауым ,мысалы Жай Тайфың сияқтылар : « Тарихтың тәжірибелері әйгілігендей ,тәуелсіз ұлттық мәдениет жоқ жерде елдің тәуелсіздігі де , егемендігі де болуы мүмкін емес .Әсіресе бүгінгі дүниенің әр алуан мәдени идеялары бірін-бірі толқытып жатқан тарихи жағдайда ,құдіретті тәуелсіз ұлттық мәдениетті сақтау мемлекет егемендігін сұғанақтыққа ұшыратпау үшін тіпті маңызды » деп қатты құптайды . Ал ұлттық мәдениеттің серкесі сол ұлттың тілі мен әдебиеті екені айтпаса да түсінікті жәйіт .

     С.Т. : ХХ ғасырдағы Қытай әдебиетінің тарихы да Сіз айтқандарды растап отыр .Сіз өткен ғасырдағы Қытай әдебиетінің даму сатыларын қалай атар едіңіз ?

     С.Ж. : Менің білетінім үш саты .Осы үш сатыда ол үш рет қалпын өзгертті ,бұрылыс жасады .Алғашында , «4-мамыр» әдебиетінің осызамандық стандартына көшті .Бұған Лу Шүн қатарлылар өкілдік етті .Бұны бір талайлар әсірееуропаластыру ағыны деп қарады .Сосын ,Чүй Чюбәй мен Мау Зыдоң қатарлы коммунистер өкілдік еткен «жергіліктендіру» стандартына бұрылды .Бұл кезде талай мықты қаламгерлер талай тамаша туынды берді .Алайда,олар да өз заманындық таңбадан арылғаны жоқ .Әсіресе, солақай топ ,томаға тұйықталуға сүйреп жүріп ,аяғында « Яңбаншиге »(үлгі театр) дейін құлдыратты .Дың Шяупиң назариясы (теореясы) үстемдік алғалы бері ,яғни өткен ғасырдың сексенінші жылдарынан соң ,Уаң Мыңның аса авангардтығымен көтерілген «Жаңа дәуір әдебиеті» комформитикалық  заманауи ой желісін өзек етуге ұмтылды .Бұл әдебиет табанын өз топырағына нық тірей отырып ,әлемге жіті назар салуға ,заманауилық пен ұлттылықты тұтастыруға ,әдебиетке «құрал сипатында қараудан» негізінен айығуға тырысты .Уаң Мыңның бір қызық сөзі бар . «Әдебиет – шаттық , сырқат , тәсіл , байланыс , романтизм , бәстесу , тынығу , құдай , құл ,періште , жезөкше , жас гүл , қонбас ем ,ботқа . Әдебиет – барлығы .Әдебиет – ештеме де емес ….Әдебиет – сондай-ақ парасаттың ,әлсіздің , әлжуаздың ,жалғыздың , мыжғаудың ,дүрдің ,қоянжүректің … өзін өзі жұбататын ойыны мен баспанасы » деген . Мұны әркім әр саққа көкпарша тартуда .Ал мен мұны әдебиеттің кешегі көрген күніне ұштастыра отырып ,шығыстық ой желісімен таразылағанды ұнатамын .Ол енді үлкен әңгіме болып кетеді .

     С.Т. : Қытайдың қатты қарқынмен дамуы ондағы реформа жасау мен есік ашу саясатына байланысты .Осының салдарынан алғашында қалыптасқан біртұтас идеяда кейін келе ыдырау туылды .Базар (нарық) экономикасының әрі салаланып ,әрі шапшаң дамуы Қытайдың көп түрлілескен мәдени жағдайын одан ары ілгерілете,алуандата түсті .Бұған ере жазушылар ұстанымы ,майданы да әр түрлілескен шығар ?

     С.Ж. : Ыдырау 90 – жылдарға келгенде басталды .Әр жазушының тіршілік ортасы мен мәдени декорациясы әр алуан болғасын,мәдениет пен әдебиеттің көп түрліленуі жазушылар қосынын мынадай төрт топқа айырып тастады :

   А. Ояту ,сөгу рухын басты ұстаным еткен ,реалдыққа тіке қарайтын ,өнери ізденіске құлшынатын топ ;

   Ә. Бұқаралық мәдниетті арқау еткен ,сондық тұрмысқа үңілген ,солардың рухымен айналысқан топ ;

   Б. Көз алдындағы саяси идеологиялық ахуалды басты орынға қойған, реалистік әдебиетпен айналысқандар ,яғни қоғамдағы қараңғы жақтарды ,қайшылықтарды әшкерелейтін ,реформа әкелген жақсылықтарды жырлайтын топ ;

   В. « Жеке жазушылар» ,яғни өз бетынше жасампаздық жолына түскендер мен базар мәдениетінің соны жемістері .

     С.Т. : Мұның бәрі қоғамдық түрткінің салдары ғой .

     С.Ж. : Әрине .Базар шаруашылығына өткен қоғамда ,әдебиеттің мейрімсіз де күшті соққыға ұшырайтны рас .Мұның белгісі Қытайда да көрілді .Талай адамдардың ынтасы мен назары затқа ,ақшаға аууға мәжбүр болды .Рухани кеңістік тарайды .Бұл адамдарға ,мәдени ,әдеби дәуірде емес ,заттық қоғамда жасап жүргендей әсер берді .Күрделілескен қоғам ,әр түрлі реформа ,қоса туындаған әр түрлі жағдайлар (өршіген жемқорлық ,гуманитарлық рухтың түсуі ,оқырмандар әдеби талабының фәнилесуі ,глобалдану ,интернеттесу ,цифрласу ,…) т.б. кей жазушыларды тіпті есеңгіретіп те жіберді .

     С.Т. : Ақын Ие Куаңжың алдыңғы жылы, « Әдебиеттің өлімі » дегенді көтергелі бері , « Әдебиет өлді » , «Бүгінгі әдебиеттің бәрі қоқсық » , «Қытай жазушылары реалдыққа тіке қарай алмайды » ,… деген әуен күшейіп ,қызу талқыға айналды емес пе . Сонда «материялдық құтыру заманында ,кей жазушылардың басы айналып ,әдебиеттің не нәрсе екенін де біле алмай қалды » дегендерін естігенім ,оқығаным бар .

     С.Ж. : « Бәрі қоқсық » деу – әрі ашудың сөзі ,әрі Уей Хұй қатарлы « сұлулар әдебиетіне» қаратылған атақ .Бірақ « базаризм » мен « техникаизм» дүрілдегенде шыққан бұл талқы пайдалы болды емес пе . Я,…айта бер .

     С.Т. :Оларға Ие Куаңжың « Жазушы мемлекеттің түпкілікті құндылық көзқарасын сомдауда үлесі бар адам болуы керек .Шын сөйлеу – бүгінгі жазушылардың да басты шарты . Бірақ әр бір маңызды қоғамдық уақиғаларда бір де бір жазушы кеуде кере лебіз білдірген емес » деп қатаң сын айтты .Сонымен талқы жазушыларға « жауапкершілік сезім» деген дәріні ұстатуға бет алды . « Тек көңілашар мәдениетке ғана құмар оқырмандардан гөрі ,саны аз болса да ,әдебиетті ыстық ықыласпен шынайы сүйетін оқырмандар маңызды .Олардың біреуінен де айрылып қалмайық » дегенге келді .Осылар туралы не айтар едіңіз ?

     С.Ж. : 1990 – жылдың төңірегінде Қытай қоғамы тіптен шұғыл бұрылыс жасады . Экономикалық реформа мен сыртқа есік ашу қадамы тіпті тездеді .Бүкіл Қытайға қырық жыл өктемдік еткен социялистік жоспарлы экономика құрылымы социялистік базар экономикалық құрылымға ауысты.Сонымен тауар экономикасы идеясы қоғамның мәдени өңіріне де кіре бастады . Дәстүри идеялогиялық арнада да соған сәйкес реттелу жүрді .Бұған саяси мәдениет саласындағы ситуация , зиялылар орнының қоғам мәдениетіндегі ядролық тұстан мәдениет кеңістігінің жиегіне қарай сырғуы ,зиялылардың қоғамдық мұраттық көңілі жағындағы әлсіздіктері келіп қосылды .Дәуір тақырыбы әр алуан болғандықтан ,әрі қатар өмір сүргендіктен содан барып көп қабатты ,комплекс мәдени құрылым жасағандықтан әдебиетте де алуан түрлі беталыс дүниеге келді .Әр қаламгер сын сағатына тап келді .Өз тізгінін қуатты мемлекеттік ниет пен саудалық пайда (әсілінде эстетикалық мәні зор болуға тиісті әдеби туындылардың субиетивтігі мен руханилығын төмендетіп , материялық элементтерін күшейту арқылы кірім табу,яғни тауарласу нысайы) ,жеке зауық (өз алдына тәуелсіз әлеуметтік сынни майдандағы жеке әдеби эстетикалық мұраты ) сықылдылардың қайсысына ұстату сұрағына дөп келді .

Сонымен мынадай мәдени ерекшелік бой көтерді :

   А. Зиялыларда рухани толғаныс ,сілкініс туылды ;

   Ә. Жеке сипаттағы плюралистік (көптекті ) мәдениет жағдайы қалыптаса бастады ;

   Б. Әсіре солшылдық кезіндегі әдебиет түгіл ,« 4- мамыр » дәстүрлеріне де сын көзбен қарауға кірісті ;

В. Әдеби шығармашылықта бұқараға тіптен етене жақындауға ,арғы кездегі моралдық мұратқа басқаша қарауға ,жекенің тіршілік кеңістігіне шынайы көңіл бөлуге ұмтылды .

Сонымен ,басты мелодияны (әуенді ) жырлаған туындылар үкімет тараулары жағының  экономикалық қолдау табуы мен силануы арқылы өз құндылығын әйгіледі ;Тұтыну сипатты туындылар өзінің мәдени базардағы өтімділілігін мақсат тұтты ;Жеке әдеби жасампаздық бірер шеңбердегі әріптестерінің мойындауы мен бірер топ оқырманның қарсы алуын қанағат тұтты .

Нәтижеде ,көп санды зиялы қауым « гуманитарлық рух » талқысын бастап кеп жіберіп ,талқы барысында талайдың ес жиуына мықты әсер етті .Жазушылардың гуманитарлық рухты сақтай алуы ,әдебиетті өз заңдылығы бойынша дұрыс дамытуы үшін зиялылардың іштей терең толғаныс пен психологиялық сілкініс жасауы ,зиалылық әу басқы рухани дәстүрді мықтап сақтауы және сәулелендіруі ,тек базардың жанашырлығы мен қайрымына ғана телмірмеуі керектігін түсінді .Бұл бүкіл әдеби жағдайдың оңалуына түрткі болды .

  С.Т.:Сөзіңізге қарағанда шынайы әдебиет базарға ,қоғамдағы экономикалық өзгерістерге ,ондағы бөліске қарамай дамуы керек дегендейсіз .Қытайдағы жағдай соны айқызып отыр ма ?

  С.Ж. : Қытай қоғамында да бөліс бұрынғыдан басқаша күйде .Не жекенің өз бойындағы фактордан ,не бөлістегі әділетсіздіктен « біреудің ақшасының есебі жоқ ,енді біреудің мінетін есегі жоқ » күйде екені рас .Ал тағы бір шындық жазушылар ішінде қаламақысымен миллионер болғандар да бар ,жанын әрең бағып жүргендері де кезігеді .Меніңше бұл теңсіздікті қоғамға бірақ итере салу біржақтылық болар еді .

Кезінде Мұқағалидың да ,Анна Ахметованың да ,Платоновтың да жоқшылықты қатты тартқанын білесің . « Дарын мен жоқтық егіздің сыңары сықылды .Солардың жағаласып қатар туатынына таңым бар » ( Петрони Арбитр Гай ) дегенді де оқыған шығарсың .Талай дарын иелері жоқшылыққа мойымаған .Өзгеге емес ,әдебиетке деген махаббатқа сүйенген .Тек дарынсыздар ғана немесе дарындық элементі болғанымен ,оны ізденіп ұштамайтын ,керісінше тоқырап ,ішкі дүниесін сарқып алғандар ғана , өз қолынан туынды шықпай жүргенін қоғамға ,ортаға ,қаламақыға ,т.б. итере салатын болады .Талантты туынды беру жазушының дарынына байланысты .Ал оның қоғамдағы билікке ,баспаға ,редакторға байланысты жері – тек қана жарық көру уақыты ғана .

Әрине бұдан қоғамның еш ықпалы мен рөлі жоқ деген мағына шықпайды .Әдебиет – адамият . Адам – топтасқан ,жоғары дәрежелі хайуан . Ендеше , әдебиет те – топтық өнер,қоғамдық өнер .Тек қоғаммен ғана әдебиет .Қоғамсыз ,топсыз ол жоқ. Шығармагер қоғамнан тыс өмір сүре алмайтыны сықылды ,көркем әдебиет те қоғамнан тыс тумайды .Мысалы ,әдебиеттің қоғаммен байланысында ,ең алғы шепте тұратын – туынды мен оқырман .Ал ,оқырмансыз туындыны не деу керек ? Әрине оқырманның арғы жағында қоғам ( билік ,идеология ,саясат ,мәдениет ,әл-ауқат ,т.б. ) тұр емес пе .Дегенмен ,билігі мен қоғамы қатты қолдаған елдің әдебиетінің ұша дамитыны айтпаса да түсінікті ғой .

  С.Т. :Қытайда қазіргі көркем әдебиет ахуалына көзқарас қандай ?

  С.Ж. :Жалпы алғанда жақсы .Бірақ оның олқылық жағына адамына қарай баға да әр алуан .

  С.Т. : Дағдарыс бар деушілер кезіге ме ?

  С.Ж. : Болады ғой .Жазып жүр .Олар қойған мұндай диагнозының себебін екі жақтан көрсетеді : Бірі ,әдебиеттің экологиялық ортасы мен өндірістік тетігінде дейді .Өндірістік тетік ,өндірістік заңдылық ,базар сұранысы ,жазушының өз образын сомдауы қатарлылар арасындағы өткір қайшылықтан деседі .Бірақ бұларға ,қиналғанымен ,тұсалмай жүрген жазушылар баршылық .Енді бірі ,әдебиеттің өзінен ,жасампаздықтың өзінен деседі .Оң рухани қндылықтарды дәріптеу қабілеті ең нашар деп қарайды .Егер мұндағы оң рухани құндылықтар ұлттық рухты ,ұлы адамгершілікті ,әділеттікті ,намысты ,т.б. меңзесе қате емес қой .Әдебиеттің жаны да осы арада емес пе .Алайда бұл сынни рухты ,сөгу рухын баспауы ,трйтармауы ләзім .Әдебиет одан айрылса әлжуазданады .Қашан да нағыз жазушының субиектив сөгуі мен сыны тарихтың обиектив сөгуі ,сынымен қабысып жатады .Лу Шүн дұрыс «бұзып» ,дәл «тұрғызуды» батыл дәріптегені үшін биікке шықты .Достоевский шындап сөге алғаны үшін ұлы сыншыл реалист бола алды .

  С.Т. : Қытайдың роман шығармашылығы туралы да …

  С.Ж. : Я…жылына мыңның үстінде роман беретін елдің роман шығармашылығына  бұрылмай кетсек болмас .Жалпы алғанда бұл сала қоғамның дамуымен заманның ілгерілеуімен жарысып келеді .Бұл әрине Қытай жазушылырының дүниені ,қоғамды ,адам тағдырын тұтастай тануы мен білуін әйгілеп отыр .Олар заман авияматкасының алып толқындармен алыса алға басуынан қайраттанып қана қоймай ,қоғамның жаңа да тарихи бұрылысына да ,ұлттық мәдениет тарихының өрлеуіне де қатысып келе жатыр .Бұлардың шығармалырының ішінен жайын бұқараның тіршілік күйі тіпті де басты назарға алынуда ( мысалы ,Жа Пиңоудың « Шаттық » сықылдыларында ) ;Сыртқы оркениет жетіп келгендегі азұлт адамының жан дүниелік арпалысы мен өзін реттеу барысы да қалт қалмауда (мысалы ,Алайдың « Иен тауы» ) ;Адам жанына ішкерілей еніп ,адами дұрыс пиғылдарды дәріптегендері де аз емес (мысалы ,Бей Шоумиңнің « Психолог әйелі» ,т.б. ) ;Қоғамдық жауапкершілікті арқалаған тарихи тақырыптағы туындылар да көп .Бұл арада Қытай жазушыларының өз ұлттық тарихына деген терең сүйіспеншілігі мен түсінігі де жатыр .Алға басудың динамикасын тарихтан табуға деген берік ниеті де тұр ( мысалы ,Уаң Анидің « Ояну кезеңі » ,Шүй Күннің « Жабайы шөптің тамыры » сықылдылар ); Қытайда тор әдебиеті де бұл саланы дамытуға күш салуда .Бұл арада мен сізге тек өткен жылдың романдарынан ғана мысал келтіріп отырмын .Ал арғы жылдарға немесе хикаят ,әңгіме жағына бұрылсақ сөз тіпті ұзарып кетеді .

  С.Т. : Қытайдағы қазақ әдебиеті туралы не дер едіңіз ?

  С.Ж. : Екі нәрсені баса айтып қана тоқтар едім .

  С.Т. : Қай екеуі ?

  С.Ж. : Біріншісі ,хән тілді әдебиеттен сан мен сапа жағынан бірдей артта бола тұрсақта ,гүлдену ,даму барысындамыз. Поезия да ,проза да әне сондай .Мұны еуроцентристтік сырқаттағылар ғана емес ,кешегі антиқытайлық уағыздармен суарылғандар да ,кешегі Мәскеудің Қытайдағы қазақтар жайлы өсектеріне малшынғандар да түсінуі керек .Біз төрт омыраудан нәр алғандармыз :Қаймағы бұзылмаған жерлік ана мәдениетімізден , Қазақстан мен орта азиядан ,ұлы шығыстан , дамыған батыстан . меніңше мына « Шетел Әдебиеті » газеті де осындай тамаша қасиетті әйгілегендей .Бірақ бізде ,

       Мен өскен шың басына жасыл ағаш ,

       әрі мол жемісі бар асыл ағаш .

       Бойымда әр жапырағым мың ділдалық .

       Үйе бер береріңді басыма алаш ! –

ейтіндер жоқтың қасы . Екіншісі , төрт томдық  Қытай қазақтарының « Әдебиет тарихы » жарық көрді .Ол жекенікі де емес .Ең ысылған , әділ ,білімді ,мәртебелі бір топ ғалымның ұжымдық шығармасы. Билік жағының да құптауын алған . Ол дүниеге келгесін ,бір жарым миллиондай халықтың әдебиетіне ,олардың ақын не жазушыларына ,олардың еңбегіне әр кім өзінше үзіп жұлып таныстыру жасауы әдепсіздік болар еді .Егер оған жершілдік ,топшылдық,меншілдік сықылдылар араласып жатса тіпті ұят .Сенің сұрауыңа жақсы жауапты сол төрт том бермек .

     С.Т. : Сұхбатыңызға рахмет !