Жершарылану Және Әдебиет

Нұрлыбек Мәуленбек

– күллі адамзат 21- ғасырға қадам тастаған бүгінгі таңда ,дүнйе екеномйкасының ұшқан құстай тез дамуы ,адамзатты әрқайсы жақтан (Ғылым – технйкә ,мәденйет ,сайясй ) ортақ бір тұлғаға айналдыра бастағаны ақйқат.
Бұл құбылысты ерте сезінген бірлескен мемлекеттер ұйымының кезіндегі бас хатшысы бутурс.Ғалй өткен ғасырдың 90- жылдарында(1992- жылы ) жасаған бір Байяндамасында :‹‹ бізге бірінші реткі жершарыләну келіп жетті.››-деп атап көрсеткен болатын.
Мінекй ,содан бергі он неше жылдай уақытта ,бұл бір тұлғалану құбылсы бутурс.Ғалй атап көрсеткендей ‹‹ жершарылану ›› (glocalization)- деген жаңа ұғыммен майданға шықты.
Алайда ,жершарылану деген бұл ұғымның адамдарға шыт- жаңа тұйсну пайда қылғанімен ,шынын қуғанда тарйхй астарында өткен дауырдың ескі бейнесін қайталай елестеткендігі мен мұндалайды.
 1492- жылы әмерика құрылғына алғаш қадам тастаған айгілі теңіз сайяхатшысы көлумбның шығыс жарты шәрмен батыс жарты шардың өзәра ұласқан бұтын бір тұлға екендігін сезінуі ,адамзат қоғамының арғы заманнан-ақ,тұтас тұлғалық сйпатқа йе екендігін дәлелдейді.
Бұл бірден кәрл.Мәркыс атап көрсеткендей : ‹‹ дұйнедегі әрқайсы ұлттардың ұқсамаған жақтәбір – біріне асер етуі және йек сүйеуі ›› болмақ.
Сол үшін де біз жершарылану деген осы жаңа атауды өткен ғасырларда адамзат қоғамындажарыққашыққан ауыс – күйістің бүгінгі дауірдегі тұжырымды баламасы ретінде қабылдағанымыз жөн.
Жершарылану ауқымының бүгінгі күндегі басты бейнесі сол-дүнйедегі әрқайсы мемлекеттер екеномйкалық даму жағында өргәнйкәлық тұтас тұлғалыққа йе болып ,халыхаралық сауда,қаржы айналым және техйнкә жақтарында өзәра селбестіктен айырыла алмауы болып табылады.
Бұл селбестіктердің уақыт ұзарған сайын күшейе тұсуы бүгінгі таңда,екеномйкалық тұлғадан ауа жәйылып ,сайясй мен мәденйеткеде сыңып кіріп ,ұлттар араөзәра бірігуді ,мәденйеттер мен сайясй одақтардың өзәра йық қағыструын жарыққа шығарып отыр.
Алайда,екеномйкалық тұлға негіз болған бұл бірігудің қашанда ,сайясй мен мәденйеттің ықпал көлемін үздіксыз шектеп ,адамзат қоғамныың болашақ дамуында ырықты орынға шығатыныдығы тәбйғй.
Мұның ең тйптік бір мысалы ,бүгінгі дүнйедегі ең ірі екеномйкалық ел саналатын әмериканің кйнө- телеأйзйя өнімдері дүнйе жұзы кйнө- телеأйзйя саласның 75 % ын ,ал ахбарат тарату істері бүкіл дүнйе жұзының 80 %  аумағын алып жатқандығы болмақ.
Ал ,әмерикані ұйтқы еткен ,натоның шығысқа ірге кеңейтуы ,шінәра араб елдеріне де батыс мәденйетінің ұрығын шәшә бастағандығы белгілі.
Мүнімен қатар,соңғы кездердегі көмпйутер тор техйнкәсінің әлемдік сыйпат алуы ағылшын тілінің мәртебесін өсірумен қоймай ,батыс мәденйетінің шарпу көлемін тіпті де ұлғайтып жыберді.
Дәл осындай шешушы кезеңдерде ,дүнйе жүзіндегі әрқайсы мемлекеттер екеномйкані дамытудың күрделі сынағына дөп келіп отыр.
Екеномйкалық жақта қуаттылыққа йе болуды басты мақсат еткен көптеген елдер ішкі түзіліснде реформалар өрістетумен қатар сыртқа қарата ауыс – күйісті күшейте бастады.
Міне,бұл жәнеде етек жеңін ертерек жыйнап алған екеномйкалық ірі елдердің қолдауына шартсыз түрде мұқтаж болды.
Еліміз жөнінен алып айтсақ ,партйяның 11- кезекті 3- жалпы мәжілісінен кеиін ғана дамудың сара жолына бет алғандығы шындық.
Байянды дамудың 30 жылдық барысн бастан кешірген еліміз бүгінгі таңда ,дүнйе жұзы екеномйкасіндәғы тұлғалы мемлекеттердің біріне айналды.
Еліміздің дүнйе жүзілік сауда ұйымына мұше болуы ,азйя – тынқ Мұхйт екеномйкалық селбестік ұйымының ұйтқсы болуы ,Африка құрылығына екеномйкалық көмек көрсетуі қатарлылар күннен – күнге артып келе жатқан екеномйкалық қуатының жарқын бейнесі саналмақ.
Болжампаздардың 21- ғасырды ‹‹ жүңгө ғасыры ››-деп бағалауының сыры бірден осында жатқандай.
 дүнйежүзіндегі ең ірі дамыған ел сәләуәтімен халыхаралық істерде зөрбеделге йе әмерика жөнінен алғанда,еліміздің екеномйкалық зор қуаттылыққа йе болуы шығысқа іргекеңейтуіндегі үлкен қамал саналады.
Себебі ,дүнйе жүзіндегі демөграфйялық жақтан зор басымдылыққа йе мемлекеттің екеномйкалық жақтан тың өрлеуге көтерілуі батыс мәденйетінің жер шарылану ауқымына зор ықпал жасайтындығы
 айдан – анық.
Дүнйе жүзіндегі ең ірі мәденйет ошақтарының бір саналатын жүңгө шығыс мәденйетінің асыл жауһарын бойына жыйнаған.
Талай тарғалаң замандарды бастан кешірген хуашйя мәденйеті бүгінгі күнде екеномйкалық дамудың көмескі күшінде ,күңзі ілімін дүнйенің түкпыр- түкпіріне тарата бастады.
Ағылшын тілі ғылым – технйкәдағы алға басарлығымен алға тартса ,Ханзу тілі даму болашағының зор мүмкіншілігімен дүнйелік сйпат алып отыр.
Ал ,дүнйемәденйетінің жершарылану тұрғысынан қарағанда ,екөномйкалық қуат басты негіз бола тұрғанмен де ,әдебйет – көркемөнердің даралық сйпатын көре білу келелі маңызға йе.
Екеномйкалық ірі тұлғалар қашандаөз мәденйет үлгісін өзгеге телй түскенімен ,адамзат рухының асыл жауһары болған әдебйет – көркемөнер әлде бір белгісз ортадан саңлау ашып ,кең дүнйеге өзгеше тіл қатып келеді.
Таратылғанына бір ғасырдан астам уақыт болған нөбел әдейбет сйлғының ауқымынан алып қарасақ ,ол ешқашан дүнйе жүзіндегі әлдеқандай екеномйкалық қуатты елдердің мелжемінде қалмастан ,қайта түрткіл дүнйенің түкпыр – түкпірінен бой көтерген адамзаттық ой – пыкірлерге ден қойып отырған.
Бұл бейне ,жас қаләмгер ардақ нұрғазы ұлы айтқандай :‹‹ өткен бір ғасырда нөбел әдебйет сйлығы а.нөбелдің осйетіне сай ,өзін әдәмгершілікті,бауырмалдықты ,әділеттілікті ,бостандық сүйгіш рухты дарптейтін күллі адамзаттық асыл құндылықтардың сймأолы етіп тұлғалап шықты.››
Дәл ,осы нөбел әдейбет сйлғы дегеннен ой өрбйды ,ұзақ тарйх ,бай әдебй мұраға йе еліміздегі Ханзу әдейбетіне көзжүгіртсек ,күні бүгінге деиін бірде – быр жазушы бұл сйлықтан йгіліктене алмаған.
Бізше ,мұндағы басты себептердің бірі жүңгө қоғамдық ғылымдар акәдемйясының акәдемйгі ,фйлолөгійя бөлімінің бастығы йяң й айтқандай :‹‹ реформа жасалып есік ашылған 30 жылдан бері жүңгө әдебйет көркемөнері жөңгөнің тұтас әдебйет көркемөнер тарйхы мен йдеолөгійятарйхындағы маңыздылқтәрмен құндылықтарды шынайы танй алмағандығынан››болсәкерек.
Былтыр шаңхай уенйأерсйтетінің ұйымдастыруында алып барылған ‹‹ жершәріләну және жүңгө осызаман әдебйетін зерттеудегі бұрылыс ›› атты халыхаралық ғылмй талқы жыйнында бұл тақырыптар жәнеде қызу талқыға түскен.
Дей тұрғанмен,бес мың жылдық ұзақ тарйхқа йе ,ұлы мемлекеттің әдебйет –көркемөнерінде көп ұзамай – ақ ,дүнйені таң қалдыратын бірғажайптылықтың жүзберетіндігі мұнда.
Ал ,еліміздегі Қазақ әдебйеті ауқымына көз жыберсек ,жаңа ғасырдағы әдебй талғамның өлшемінен шыға алатын руханй құндылықтарды шінмен байқай алмаймыз.
Біздегі ең басты жетерсіздік-ойлау жүйеміздегі қасаңдық әдебй жасампаздықтағы жаңашылдықытң жолын бір жолата кесіп тастаған.
Біз әдебйет теорйясының ескі байымдауларын өзімізге руханй шеңбер етемізде ,жасампаздық орбйтасында қашанда бір бағытта тоқтаусыз айнала береміз.
Біздегі жасампаздық істл ,ой тереңдігі белгілі шекті көлем ішіндеғана көрініс береді.
Осыдан барып ,өзімізге қуаныш сыйлайтын жаңа дүнйелеріміз ,өзгелерге тек ‹‹ жұбаныш ›› бағыштайтын ортан қол шығармалардан болып шыға береді.
Біз бүгінгі дүнйе әдебйетінің даму ауқымына көз жүгіртер болсақ ,әдебй жасампаздықтың төмендегіндей екі түрдегі бағыт арқылы зөрбеделге йе болып отырғандығын байқаймыз..
Мұның бірншысы болса : дүнйеге бет алу. Ал екіншісі : даралықты сәулелендіру.
Мұндағы дүнйеге бет алу деп отырғанымз- әдебй шығарманың бүгінгі дүнйедегі ең көкейтесті маселелерді бейнелеп бере алуына қаратылады.
Былайша айтсақ ,бүгінгі дүнйеде ортақ сақталып отырған табйғат дүнйесінің ойрандалуы,дүнйе бейбтшілігінің ортақ мұратқа айналуы ,адамзат өркенйетіндегі өзгеріс және кедейлік пен даму ортасындағы парық сыйяқты толып жатқан құндылықтарды өзгеше істілімен бейнелей алу.
Ал даралық деп отырғанымыз – ұлттық харектір арқылы қоғамдық ой _ пыкірді көтере алудан көрінеді.
Ашалап айтсақ ,сіз қайсы мемлекет йәкй қайсы ұлттың уакілі болыңыз өз жасампаздығыңызда сол мемлекетіңіз йәкй ұлтыңыздың бөлекше бөгенайын дұрыс танып,оны бүгінгі замананың быйк тұғырынан көрсете алуыңыздан дерек береді.
Бұл арада ең басты назар аударуға татйтын маселе – баста айтқандағымыздай жасампаздық істіл маселесі.Істіл– әдебй жасампаздықтағы ең нәзік буын.
Сіздің әдебй шығармаңыз мейлі дүнйеге бет алсын немесе ұлттық сйпатын көрнектілендірісін жасампаздық істіл жағында шектемелікке ұшырайды екен ,онда оның жаңалық болудан қалатыныдығы даусыз.
Айтседе ,мынаны мойындау керек.Сітіл бір қаләмгердің бойында туада болмайды.
Қайта ,ол әрбір қаләмгердің ұзақ жасампаздық еңбегі арқылы быртіндеп қалыптасады.
Біз дүнйе әдебйет сахынасында зор ықпал тудырған қайсы бір қаләмгерді алып айтсақ та ,олар өз жасампаздығынң шырқау шыңына бірден шыға алмаған.
2006- жылғы нөбел әдебйет сыйлығын алған түркійя жазушысы орхан.памек озының әдебй жасампаздықтағы жаңашылдығынң 1990 – жылы жарық көрген ‹‹қара кітәп ›› атты романынан басталғанын айқын білдіреді.
 әдебі жасампаздығының алғашқы сапарында Орыс әдебйетіндегі жаңалықтарға ден қойған ол кеиіндеп ,батыс әдебйетіндегі осызаманшылдық үлгілерінен өзіне сара жол қарастыра бастаған.
Бұл туралы еліміздің айгілі жазушысы мойян :‹‹ екі жылдың алдында мен оның ‹‹ менің атым қызыл ›› атты романын оқығанымда ,көп тұрлы мәденйеттер өзәра текетірескен ортадан қашанда үздік қаләмгер мен тамаша туындының барлыққа келетіндігіне күмән келтірмедім,стамбулдай мәденйеттер тоғысқан ірі қала болғаннан кеиін ғана,пәмектен тамаша туындылар жарыққақ шығып отыр деп санағанмын.Алайда ,мен ‹‹ қар ›› атты романды оқығаннан кеиін ,кезінде оның жасампаздық даралығы мен көркемөнерлік шеберлігіне шынында зер салмағанымды ұғынып ұйялалып қалдым.››-деген байымдауын келтіруімізге болады.
Орхан.Памектің жасампаздықтағы даралығын өзінің үйрену үлгісі ететін мойян жөнінен алғанда да,жәнеде бір тың сүрлеудің қылаң беріп жатқаны айдан – анық.
Өзін ‹‹ шығыс және батыс мәденйетінің жауһары›› санайтын орхан.пәмектің әдебй шығармалары тек сіләм мәденйетін дүнйеге танытп қана қалмастан ,дастүрмен осызаманшылдық тұрғысынан да тың жаңалықтар жарата білді.
Ал ,еліміздің осызаман әдебйет ауқымынан алып қарасақ ,алайдың ‹‹ шаң – тозаң айыққанда ›› , ‹‹ йен тау ›› ,жйяфйң аудың ‹‹ жарақсыз астана ››,‹‹ бөріні аңсау›› ,уаң шйяу боның ‹‹ дәуір трйлогйясы ›› ,уаң ән йдың ‹‹ ойяну кезеңі ›› ,хай иәннің ‹‹ өшпес жанар ›› ,йұй хуаның ‹‹ тірлік ›› қатарлы шығармалары бұл жағында тың жаңалықтары байқата алды деп айтуымызға әбден болады.
Қорыта келгенде ,жершәріләну айяқ алысының күн сайын тездеуіне байланысты ұқсамаған мәденйеттер арасында бір тұлғалану үздіксыз етек алғанімен ,әдебйеттің адам рухын бейнелейтін өміршеңдік қасыйеті мәңгі өшпейді.
Дүнйе екеномйкасі даму ұрдісінде өзәра толықтау сыйпатын көрнектілендіріп ,күштілердің алсіздерге ықпал жасауы күшейе түскенімен ,дүнйеге екінші бір формада көз жүгіртетін жәнкештлер үшін алғанда әдебйет әрқашан орнын ешкім баса алмайтын қасйетті мекен.
Сол үшін де біз ,осы қасйетті мекенде ,өзіміздің жасампаздық рухымызды дүнйеге қалай таныту жағында көбірек күш шығаруымыз керек.

(Соңы )