Қара өлеңнің Хантәңірі

Абай ОМАРОВ (коллаж)

Ақтамберді болып ақтарылып, Махамбет болып кектенген, Абай болып терең күрсінген, Жамбыл болып жырлаған, Мағжан болып мұңайған, Қасым болып от кешіп, Төлегендей сағынышқа енген қасиетті қазақ өлеңінің төрінде ақиық Мұқағалидың алатын орны алабөтен. Қарасаз атты қараша ауылда туып-өсіп, Хантәңірінің етегінен түлеп ұшқан мұзбалақ ақынның жырлары бүгінде әр қазақтың көкірегінде сайрап тұр. Ол өлең өлкесіне өзінің ерекше үнімен келіп, қарапайым да асқақ болмысымен, шыншыл да шымыр өлеңдерімен жадымызда мәңгі қалып қойды.

Талайлы тағдыр маңдайынан сипай қой­маса да, қазақтың қара өлеңін кие тұтқан ақын ағынға қарсы жүзіп, түптің түбінде жұл­дызының биіктен жарқырап тұратынын жан-жүрегімен сезіп, сәулелі санасымен бол­жай білді.

Кең дүние, төсіңді аш, мен келемін,

Алынбаған ақым бар сенде менің… – деп, ақындық жолындағы қиын кедергі­лер­ге қасқайып тұрып қарсылық білдірген ақын­ның жұдырықтай ғана жүрегі қаншама бат­пан салмақты көтере білді! Ақын жырла­ры негізінен лирикаға құрылғанымен, он­да­ғы нәзік қалтарыстардан салмақты ой мен сіз бен біздің кеуде тұсымызды шымыр­лат­пай қоймайтын ауыр бір мұң сезіліп тұра­ты­ны сөзсіз. Ақын шығармаларына үңіл­ген са­йын әркім өзін танып жататыны және аян. Ен­деше, оқырман Мұқағалиды емес, Мұ­қа­ға­ли оқырманын өзі тауып алатын сияқ­ты. Мұн­да әлдебір тылсым күштің әсері сезі­ле­тін­дей. Расында да, «махаббатпен басталып, па­ра­сатқа ұласқан» Мұқағали поэзиясы еш­кім­ге ұқсамайтын мазмұн-сипатымен тым ер­ек­ше, әр сөзі сондай анық әрі жүрекке жақын.

Ол өзі өмір сүрген заманның сұр­қия­лы­ғы мен әділетсіздігін жан сүзгісінен өт­кізіп, қаймана қазақтың сөзін сөйледі. Мұ­қа­ғалидың тағы бір ерекшелігі, ол, шын мә­нін­де, ұлттың ақыны ғана болып қалмай, төр­т­кіл әлемде болып жатқан түрлі құбы­лыс­тарға бейжай қарай алмайтын қалам иесі ретінде ғаламдық тұрғыда ой толғаған кең тынысты талантқа ие болды. Өлеңге құ­былыс болып келген ол адамзатты тол­ған­дырған тақырыптарға барды. Төл әде­бие­т­імізден нәр ала отырып, әлем клас­сик­терінің туындыларымен тамыр жал­ғас­тырды.

Ғаламды санасымен құша отырып, ол ақ қағазға өз мұңын төгу арқылы қазақтың ішкі дертіне шипа іздеді, жетімін желеп-жебеп, жесірін жұбатуға жылы сөзін сарп етті. Сұрапыл соғыстан кейін ұлт басына төнген ауыр жылдар, кеңес заманының қызыл саясаты тудырған зауал мен ұмыт қала бастаған тамырлы ата дәстүріміз бен иманымыз Мұқағалиды да толғандырмай қой­мады. Ұлтымызды құрсауда ұстап, ба­сы­мызға бұғалық салған кеңестік идео­ло­гия Мұқағали музасын мазасыз күйге тү­сір­ді. Алайда ноқтаға басы сыймаған ақын­­ның жүрегі аласұрып, ақ жолдан адас­пай, ақиқат іздеуден тартынбады. Ол өзі жырға қосқан үш бақытын – Халқын, Тілін, Отанын аялап өтті. Қазақтықтан ажы­ра­ған қоғамда өмір сүрген ақын азаттықты аңсады. Қай өлеңін алсаңыз да, оның аста­ры­нан бостандыққа ұмтылыс пен еркіндікті аңсау бар. Мысалы, ақынның сәбиіне ар­на­ған мына бір өлеңінің кейбір тұсына зер салып көрсек:

Бұлқынып жатыр,

Келмейді-ау құрғыр шамасы.

Бұлқынып жатыр,

Таусылды-ау айла-шарасы.

Сәулемнің менің аяқ пен қолын матамай,

Бостандық берші,

                              бостандық берші, мамасы.

 

Қарашы мынау қабаржып

                                                   жатқан пішінге,

ЬІза мен ашу қайнайды келіп ішінде.

***

Мамасы, босат, еркімен өссін тал шыбық!

Ауа мен күнге,

                               ай менен нұрға малшынып.

Бұлқынып жатыр,

                               ұмтылып жатыр, қарашы:

Кішкентай жүрек көрсетіп

                                                жатыр қарсылық.

Бір деммен оқып шыққанда-ақ, бұл өлең кішкентай сәбиге арналғандығы айқын аңғарылып тұрады. Бірақ қайыра оқып, астарына үңілсеңіз, басқа ойдың ұшқынын аңғарасыз. Өлеңде айтыл­ғандай, бұлқынып жатқан сәби – кеңестік құрсаудағы қазақ қоғамы. Сол қоғамда Отан-Ана біз үшін Ресей еді. Ақынның «аяқ пен қолын матамай, бостандық берші, мамасы» деп жан ауырта жырлауы да тегін емес. Иә, сол кездегі алып им­перияның қол астында «ыза мен ашуға» булығып, басылып қалған қазақ қоғамы бостандыққа ұмтылуға бұлқынып, қар­сылық көрсетуге талпынып жатқан кіш­кентай жүрек иесі еді. Ал «Жаным-ай» деген бір өлеңінде:

«Басымыздағы бақыттардан да күсеміз,

 Қазылған орға өзіміз іздеп түсеміз.

 Қайтеміз енді?!

 Ұлы бола алмай ішеміз…» – деген жолдар бар. Иә, Мұқағали ғұмыр кешкен қоғамда қазақ ұлтын бақытты өмір сүрді дей алмаймыз. Орыстың арағына уланып, ататегімізді «ов, ев» деп жаздыртып, тіліміз мен дінімізден ұрпағымызды без­дірген саясаттан енді-енді арыла бастадық емес пе?! Қазір ғой орысша жалғауды алып тастап, «ұлы», «қызы» атанып жүр­ге­німіз… Мұндай мысалдарды көптеп кел­тіре беруге болады.

Ақынның бай шығармашылық мұрасы бүгінде көптеген ғылыми-зерттеу еңбекке арқау болып отыр. Солардың ішінде «Мұқағали және Тәуелсіздік» ұғымына айрықша көңіл бөліне бастауына негіз жоқ емес. Қалай десек те, бүгінгі заман  Мұ­қағали поэзиясын өзге қырынан тал­дап-тануға серпіліс тудырып отыр. Абай да­налығының нәрінен сусындап, Махам­бет­тің өршілдігіне қаламын жонып, Қасым жы­рынан от алған Мұқағали бүгінде адам­заттың ақынына айналды. «Күпі киген қазақ­тың қара өлеңіне шекпен жапқан» Қара­саздың қара баласы миллиондарды мойындатып, рухты поэзия тудыра алғаны анық.

Ақын өзі жазып қалдырған күнделігінің бір тұсында: «Айналып келгенде, поэзияда рух үлкен рөл атқаруға тиіс. …Кімде рух бол­­маса, ол поэзиядан аулақ жүруі керек…» – деп ой толғапты. Бұл мәртебелі өлең­ге шын жанашыр ақынның кесімді сөзі іспетті. Қазақ поэзиясына бояуы қанық ұлттық реңк пен сананы сілкінтер рух ала келген ақын шығармаларын қайта-қайта парақтаған сайын тың ойларға тап болып, көкейді тескен сан сауалға жауап таба­ры­мыз анық. «Тау алыстаған сайын ас­қақ­тайды» деген даналыққа сенсек, Мұқағали поэзиясының Хантәңірі де ғасырлар ал­ма­сып, жылдар жылжыған сайын биік­тей бермек.

Ғалым Жайлыбай, ақын, Халықаралық«Алаш» сыйлығының иегері:

– Ұлы Абай айтқан «тілге жеңіл, жү­рекке жылы» өлеңдер Мұқағали Ма­қа­таев поэзиясының негізгі тіні екені дау­сыз. Мұқағали – қазақ халқы­ның бі­р­не­ше буын ұрпағын тәрбиелеп келе жат­қан шын мәніндегі ұлт ақыны. Бүгінде Алтай мен Атыраудың, Жетісу мен Арқаның арасында Хантәңірінің мұз­балағы атанған ақиық ақынның жыр­ларын жатқа айтып, оның сөзде­рі­не жазылған әндерді білмейтін жан жоқ шығар. Мұқағали табиғи таланты мен үлкен білімінің арқасында қазақ­тың қара өлеңін жаңаша түлетіп, заң­ғар биікке көтере білді. Ақынның өміріне қатысты әрқилы алыпқашпа пікірлер айтылып жүргенімен, Мұқа­ға­ли көзі ті­рі­сінде-ақ мойындалып, өз қатар­лас­та­рынан оқ бойы озық тұрып, көп оқыл­ған. Біз де бала кезімізде Мұ­қаң­­ның «Қар­лығашым, келдің бе?», «Мавр», «Да­риға жүрек» сынды кітап­та­рындағы жыр-дастандарды жатқа оқып өстік. Өз басым Мұғағалимен бір күн­де туға­ным­ды мақтан тұтамын. Осы­­­ны жақсы ырым­ға балап, 15 жа­сым­­да:

Ір­кілмеген, дүркіндеген

                             жыр кімге,

Өлеңдетпей ғұмыр кешу

                           мүмкін бе?!

Туған екем мұзарттағы мұзбалақ –

Мұқағали ағамызбен бір күнде, – деп өлең жазып едім. Сондықтан да маған Мұқағали ерекше ыстық, бас­қа­лардан бір табан жақын секілді сезі­леді. Жыл сайын 9 ақпанда мен ең ал­ды­мен көпшілікпен бірге Мұқа­ға­ли­дың тойын тойлап, кештеріне қатысып, өз туған күнімді одан кейін атап өтемін. Қазақ деген елі барда, қара өлеңнің қа­дірін түсінетін оқырманы барда Мұ­қа­­ғали есімі де өшпек емес. Керісінше, оның соншалық қарапайым, соншалық мөл­­дір поэзиясы ұрпақтан-ұрпаққа, ға­сы­р­дан-ғасырға үздіксіз жалғасын таба бере­тініне бек сенемін.

Дәулетбек БАЙТҰРСЫНҰЛЫ, ақын, «da Қазақстан» халықаралық журналының бас редакторы:

– Мұқағалидың алуан қыры мен сыры бар, адалдығы мен адамгершілігі мол, шығармашылық мүмкіндіктері ба­рын­ша толысып, кемелденген, өте бір ғажайып ақын екендігіне заманның өзі куә. Ол өзі­нің өткен ғасыр мен осы ға­сыр­­дың және бұдан кейінгі ға­сыр­лардың да құрдасы болатын­дығын түй­сігімен се­зіп, айтып кеткен. Бүгінде ақын­­ның айт­қа­ны ақи­қат­қа айнал­ғанын көріп отыр­мыз.

Қазақ өлеңінің тарихында, тұла бойын­­да әр пендеге тән кейбір кем­ші­ліктердің болуына қарамастан, жүре­гіне иман ұялатқан ақындар көп болған емес. Мұқағалидың басты қасиеті – атеис­тік қоғамда өмір сүрсе де, Алланы хақ деп танып, асыл дінінен айны­ма­ған­дығында. Мысалы, Абай «Алланың сөзі де рас, өзі де рас» десе, Мұқа­ға­ли:

Бәрі рас айтқанының ақ Алланың,

Күн менен топырақтан жарал­ған­мын.

Тәнімде түйірі жоқ арам қанның… – деп ағынан жарыла келе, «күллі әлем­­нің ……………….» деген үндеу тастайды. Мұқаңның осы бір имандылық қыры мен Абай дәс­тү­рімен сабақтастығы турасында белгілі ақын Құл-Керім Елемес кезінде үлкен зерттеу мақала жазған. Өз өлеңінде «Пайғамбар Мұхаммедтің үм­бе­тімін» деп жаһанға жар салған ақын ті­рісінде-ақ Хақ жолын мойындаса, бү­гін­де Алла тағала Мұқағалидың мәр­те­бе­сін көтеріп жатыр. Ұлылар өмірі қа­шан­да бір-бі­рімен сабақтас келеді. Мы­салы, Ма­хам­беттің (батыста Мұхаммед пай­ғам­ба­рымызды Махамбет деп те атаған) аты да, Абайдың шын есімі Иб­раһим мен Мұқағалидың азан шақырып қойылған аты Мұқаметқали – үшеуі де нұрлы есім. Махамбет – Қаройда, Абай – Қарауыл­да, Мұқағали Қарасазда туған. «Қара» сөзі қазақта қасиеттілік пен ұлы­лықты біл­діреді. Демек, осы қа­сиет­ті үш Қараны қазақ руханиятының үш тұғыры деп та­нып білуге болады.

 

Ғарифолла ЕСІМ, философия ғылымының докторы, академик:

– «Дін – ғылымның анасы». Бұл – Мұқағали Мақатаевтың өткен ғасыр­дың 70-жылдары жазған өлеңінің алғашқы жолы. Ол заманда атеизм (дінсіздіктің идеологиясы) мемлекеттің саяси қызметін атқарғаны көпші­лік­ке белгілі. Дінді ғайбаттап сөз сөйлеу кеңестік мәдениеттің бір өлшемі болатын. Қоғамдағы саяси ағымға сай, ақындар да дінді сынап жазуды дәстүрге айналдыра бастаған. Сол «Құдайсыз заманға» тап болған ұрпақ­тың өкілдерінің бірі ақын Мұқағали Мақатаев еді, бірақ оның сөзі өзге­ше болды. Жоғарғы жақтағыларға дінді қаралап жазса ұнайтынын, марапат­тарға ие болатынын ақын білді. Алайда Мұқағали ол жолға түспеді. Жаны жаралы  болып,  дүйім жұрттың  ішінде жалғызсы­рап, сер­гел­деңде жүр­ген­де тұла бойына табиғи болмысымен енген мұсылмандық нұрын шаш­пай-төкпей сақтап, ешкімге ұқсамайтын дін туралы өзінің формуласын ұсынды, оның дінді ғылымның анасы дегені даналықтың үлгісі еді.

Әбіш КЕКІЛБАЕВ, Қазақстанның Халық жазушысы:

– Мақатаев жырларындағы майда қоңыр саз бен жарқ-жұрқ көзге ұрмайтын жұмсақ нұрдың өзі де оның терең тебіреністі гуманистік мәнін айқындай түседі. Жас ақын зор адамгершілікті, биік гуманизмді елден ерек төтен ерліктерден емес, адамдардың бір-біріне деген мейір­-­пейілінен іздейді. Оның өлеңіндегі адамдар – шетінен жүзі игі, жүрегі жұмсақ жандар. Бірақ ақын өмірді май тозғысыз идиллия қылып сурет­теуден аулақ. Ол әре­кет­шіл, мейірімді, өзгенің бақыты мен қуанышына тек тілектес қана болып қоймай, сол үшін бел шешіп күресе­тін белсенді, қайырымды адам ту­ра­лы жырлайды. Ол сонау ұлы шай­қас, Ұлы Жеңіс жылдарын­да жар­қы­рап көрінген моральдық сапаны дәйім биікте ұстауға үндей­ді. Ол қазіргі қылығымыз бен құлы­ғы­мыз­ды да сол жылдардағы мораль­дық биігіміздің деңгейімен өлшейді.

                                                     «Дәуірмен бетпе-бет» кітабынан. 1972 жыл

Автор: Алмат Исәділ

«Болыс болдым, мінеки» немесе Абайдың билікке көзқарасы

 

Автор: Құбаш Сағидоллаұлы

Академик Салық Зимановтың пікірінше, замандастары Абай Құнанбайұлын елдің қамын ойлаған болыс, әділ би деп білді, алдына жүгінді, жақсылығын көрді, көсем тұтты. Тіпті оның жауларының өзі әділдік іздеп Абай бидің алдына барған. Тұрсын Жұртбай ағамыз мысалы еткендей, өз замандастары үшін Гете – сарай министрі, Омар Хайям – ғалым, Тютчев – елші, Салтыков – қазына бастығы ғана. Ауқатты, текті әулеттен шыққан ұлы Абай 14 жасынан бастап қараша халыққа әділ билік жүргізіп, қазақтың дәстүрлі әдет-ғұрпын, үкім-кесімдерін жетік меңгерген дала биі, қабырғалы қайраткер болған еді.

 

Болыс боп елге болысқан…

1868 жылғы Ресей патшасы қол қойған «Жа­ңа низамнан» кейін болыс пен би қыз­меті патшалық Ресейдің мемлекеттік қыз­ме­тіне кірмей, ең соңғы дәрежедегі қоғамдық би­лік болып қалды. Сайланған бидің ше­шімін әскери сот кез келген уақытта бұза ала­­ды. Шамамен 10-12 ауылға билігін жүр­­гізетін болыс қызметі сиязда бекітілген. Би­лерге тек азаматтық істермен ғана ай­налысуға пұрсат берілді. Егер іс көлемі бел­гілі бір сомадан асқан жағдайда оны ше­ка­ралық сот, мировой соттар қарады. Сөйтіп, «Жа­ңа низам» қазақ халқын өзін-өзі билей ал­майтын бейшара күйге түсірді, бір қа­зақты «алты бақан, ала ауыз» етті. Абай өмір сүрген заман дәл осындай тұспа-тұс кел­ген еді. Патшалық басқарудың зы­миян­дық астарына, отарлық заңның сұр­қия­лы­ғына көзі жеткен Абай: «Қысқа күнде қы­рық жерге қойма қойып, қу тілмен қулық сауған заңы құрысын», – деп күйінеді. Қа­зақтың ру­хын, ділін, дәстүрін түбегейлі құр­туға ба­ғыт­талған аяр заңның астарын аңдаған Абай: «Қызмет қылма оязға, жан­бай жатып сө­нуге. Қалай сабыр қыларсың, жанбай жа­тып сөнуге?», – дейді. Абай Құ­нанбайұлы 18 жыл басқару ісіне ара­лас­қан. 12 жыл бо­лыс, екі кезек би болды. Шын мә­нінде, ояз­дық, болыстық билік Ресей отар­шыл­ды­ғының құралы болса да, Абай қа­зақ­тың мүд­десін, қарашаның теңдігін, әділ­дік пен туралықты үстем етті. Абай бо­лыс­тыққа, билікке атадан қалған мал үшін, ба­қуатты әулеттің мүддесі үшін емес, есесі кет­кен, теңдігінен айырылған қазақтың на­мысы үшін ғұмырын арнады, «жалғыз мың­мен алыс­ты». 1889 жылы жазған «Кү­лім­байға (Бо­лыс болдым, мінеки…)» деген өле­ң­інде «Бо­лыс болдым мінеки, Бар ма­лым­ды шы­ғын­дап. Түйеде – қом, атта – жал, Қалмады елге тығындап» деп болыс бол­ған пенденің ар­сыздығы мен, ұлыққа жа­ғымпаздығын, ха­лыққа безбүйректігін бей­нелеген. Болыс­тық мазасыз кезеңді «Бол­ды да партия, Ел іші жарылды, Әуремін мен тыя, Дауың мен ша­рыңды. Ќұрбыдай ќош тұттым, Жасың мен кәріңді» деп жазды Абай ақын. Үшінші қара сөзінде: «…Үш жыл­­ға болыс сай­ла­на­ды. Әуелгі жылы «Сені біз сайламадық па?» – деп елдің бұл­дан­ған­дығымен күні өтеді. Екінші жылы канди­дат­пенен аңдысып күні өтеді. Үшінші жылы сай­лауға жақындап қа­лып, тағы болыс бо­лып қалуға болар ма екен деп күні өтеді…», – деген Абай әлгі бо­лыс­тың халықтың қа­мын ойлайтындай ша­ма­сы болмайтынын қат­ты сынға алады. Абай заманындағы бо­лыс мінезі бүгін де өз­герген жоқ. Қазіргі әкім-қаралардың тір­лігі сол болыстарды ес­ке түсіреді. Бүгінгі ха­лық­тан өзін бөлектейтін шен-шекпенділер үшін Абайдың сая­сат­кер­лігі, сот-биліктік қай­раткерлігі, моральдық по­зи­циясы үлгі-өнеге болуы тиіс-ті. Болыс­тық бас­сыздыққа қар­сы күрескен Абайдың ойын­ша, ел бас­қа­ратын адам мансабына ла­йық, білімді қай­раткер болуы керек. Абай ата­мыз 37-ші қа­ра сөзінде: «Кісіге біліміне қа­рай болыстық қыл; татымсызға қылған бо­лыстық өзі адам­ды бұзады», – дейді. Па­рамен, таныстықпен келген билік қасиетсіз. Абай 28-ші қара сөзінде «сатып алған, жа­лы­нып, бас ұрып алған биліктің ешбір қа­сиеті жоқ» деген.

Қара сөздердегі саяси көзқарас сарыны

Саяси жүйеге қатысты Абай либералдық көз­қарасты ұстанды. Әрине, Ғарифолла Есім ағамыз жазғандай, өз заманының кө­се­мі болған Абай Ресейдегі озық ойлы, ағар­тушылар сияқты патша билігіне ашық қар­сы шығып, халықты көтеріліске ша­қыр­ған жоқ. Ол орыс отаршылдығы мен орыс ғы­лымын, мәдениетін екі бөлек қарастырды. Бәлкім, орыстың ғылым-білімінен үлгі алу­ға шақырған Абай қазақ орыстың отты қа­руы­на орыстан алған біліммен қарсы тұра ала­ды деген ойға келсе керек. Сол себепті ол им­периямен төңкерістік жолмен емес, ағар­тушылық жолмен күресуді құп көрді. Осы ой­ды Абай атамыздың 41-ші қара сө­зінен байқаймыз. «Қазаққа ақыл берем, тү­зей­мін деп қам жеген адамға екі нәрсе ке­рек. Әуелі бек зор өкімет, жарлық қолында бар кісі ке­рек. Үлкендерін қорқытып, жас ба­лаларын ері­к­сіз қолдарынан алып, ме­дре­селерге бе­ріп, бірін ол жол, бірін бұл жол­ға салу керек, дүниеде көп есепсіз ғы­лым­ның жолдары бар… Екінші – ол адам есеп­сіз бай боларға керек. Аталарын па­ра­лап, балаларын алып, бас­тапқы айт­қандай жолға салып, тағылым бер­се, сонда түзелер еді», – дейді.

Абай 8-ші қара сөзінде: «Осы ақылды кім үйренеді, насихатты кім тыңдайды? Бі­реу – болыс, біреу – би. Олардың ақыл үй­ре­нейін, насихат тыңдайын деген ойы бол­са, ол орынға сайланып та жүрмес еді…», – деген ақыл-кеңес айтады. Дана Абай әділ заңның үстемдігін аңсады, қоғамды, адам­ды түзеуге болатынына сендіреді. Мұны 37-ші қара сөзінде: «Мен егер заң қуаты қо­лым­да бар кісі болсам, адам мінезін түзеп бол­майды деген кісінің тілін кесер едім», – деген пікірінен аңғарар едік.

Абай бидің биліктері

«Келелі кеңес жоғалып, ел сыбырды қолға алып», төбе бидің орнын көде билер басқан заманда Абай болыс, би бола жүріп, отарлық әкімшілік-құқықтық реформалар­ды қазақтың ділі мен дәстүріне ыңғайлай білді. 1885 жылы мамыр айында Шар өзенінің бо­йындағы Қарамола деген жерде Семей­дің генерал-губернаторы Цеклинц­кий­дің бас­қаруымен Семей губерниясына қарай­тын бес уездің 100-ден астам би-болыстары бас қосқан төтенше съезі өтті. Осы съезде төбе би болып сайланған Абайға «Семей қазақтары үшін қылмысты істерге қарсы заң ережесін» әзірлеу тапсырылды. Абай баста­ған комиссия үш күн, үш түнде патша өкі­ме­ті­нің халықты қанауға, зорлық-зомбылыққа не­гіз­делген заңына ұқсамайтын, барлығы 93 баптан тұратын «Қарамола» ережесін жасап шықты. Бұл ереже қазақ ішіндегі мә­се­лелерді реттей алды. Жалпы қазақта Қа­рамола ережесі секілді 40-50-ге жуық ере­же қолданылған. Бірақ ішіндегі ең көлемдісі, ең мазмұндысы Қарамола ережесі болған. Заң ғылымының кандидаты Қазыбек Дау­та­лиевтің пікірінше, өз заманында Абай 70 шақты билік айтқан және оның үкім-ке­сім­дері кейінгіге жол болған. Бұл – бізге бел­гілісі ғана. Абай шешкен ең атышулы даулар ел аузында қалған.

Қазыбек Дауталиев, заң ғылымының кандидаты:

– Абайдың билік айту дәстүріндегі бір­неше ерекшелікті бөлік айтар едік. Біріншіден, Абай өз биліктерінде өз та­биғатына сай әйел теңдігіне ерекше кө­ңіл бөлген. Бұл жерде мынаны түсіну ке­рек, әйел теңдігі дегенде Абай ер мен әйелдің бірдей теңдігі емес, әйелге ла­йықты табиғи теңдікті қарастырған. Мә­се­лен, бір мәрте қалың малы төленген әйел екінші рет сатылмауы керек. «Бір сатылды, екі сатылмақ жоқ» дейді Абай. Әмеңгерлікке күштеп қосуға тыйым салған. Екіншіден, Абай сол заманда өр­шіп кеткен ұрлық-қарлықты тыюға ты­рыс­қан. «Шынын айтқан шығынсыз құ­ты­лады» деген Абайдың билігі бар. Жоқ­тықтан, амалсыздықтан ұрлыққа ба­ратын ұрылар, байлардың қолшоқ­па­ры болған ұрылар деген екі түрлі ұры­лар­дың барын білетін Абай оларға әр­қалай жаза кескен. Абай жоқтықтан ұр­лық жасағандарға кешіріммен қарап, же­ңіл жаза белгілеген, тіпті өз малын, інісі Оспанның малын ұрлағандарды «ен­­ді ұрлығыңды тый, ел қатарына қо­сыл» деп алдына мал салып берген. Абай бай-манаптың ұрыларына қатаң жа­за қолданған. Жалпы қазақта мал ұр­лы­ғына қатты жаза беретінін ескерсек, Абай дәстүрлі үкім-кесімге өзгеріс ен­гіз­ген. Үшіншіден, Абай ауқатты әулеттің өкі­­лі бола тұра, әлсіздің, кедей-кеп­шік­тер­­дің, жоқ-жітіктердің, жатақтардың сот­­тарына өзі сұранып барып, олардың қор­ғап отырған. Бұл – Абайдың сот-құ­қықтық қызметінің бір ерекшелігі. Әлем­дік сот тәжірибесінде формальды теңдік және формальды теңсіздік деген ұғым бар. Мысалы, белгілі бір дауда мил­лионер мен кедейдің мәселесі қаралады де­йік. Миллионердікі заңды, кедейдікі заң­сыз, бұл жерде миллионердің еш­те­ңесі кетпейді, ал кедейдің бүкіл тағдыры қыл үстінде тұрады. Осындай жайттарды ше­шуде басқаша бір тәсілдер қарау ке­рек. Осындай өзгеше билік айту дәстүрін Абайдан табамыз.

 

Сезімдер Тоғысы

Нұрлыбек Мәуленбек
      дұниде ешқандаи тілсім кұштің тежемінде қалмаитын уақыт атты періште расында қызық _ақ . ол өзінің үшқыр кемесімен  шет _ шексіз әлемді кезіп , көгілдір келбетін кұн сұлудың нүр шүғыласымен шомылдырып жататын ана _ жер шарынң құшағындағы  адамзат атты ғажаиып тіршілік эсіне кеиде ,рясыз қуаныш әкелсе , кеиде орны толмас өкінішті де ала келеді .
бірақ , өздерін ақылды тіршілік иесіміз деп санаитын адамзаттың  қуаныш пен қаиғыны ажырата алмаи меңіреу ортада мең _ зең кұи кешіп жататындығын көп жағдаида моиндағысы келмеитіндігі  жәнеде бар .
бәрін де қоишы , қаиғы мен қуаныш , бақыт пен сор бұл егіз ұғымдар  ықылым замандардан бері дұрыс шешімін таба алмаи келе жатқан маңгілік темелер саналады .
алаида ,өмір тәқсіретін бір кісідеи _ ақ тартқан кеибір тәбиғат мінезді жәисаңдар жөнінен алып аитқанда бұл басқаша тұратындаи .
олардың  көкеиіндегі бақыт тек _ жәи адамдар оңаилықпен баиқаи бермеитін ұлы тәбиғаттың болмысындағы ғажаиып естетикадан меиілінше нәр алып ,өздерін өзгеше рух жетегінде қанаттандыру , қанаттанып қана қоимаи, кең дұнэні қанды көз қыранша шарлау іспетті  .
олардың ішкі жан _ дұнэсіндегі қуаныш болса _  арзан атақ пен мол баилықтан келместен , қаита ,тәбиғатқа сіңіп кеткен, былаиша аицақ , дархан тәбиғаттың ғажаиып беинесіне аиналған сел сезімнен келетін сыяқты  .
сөзімізге ситат ретынде мархұм омарғазы аитан ұлы ағамыздың қаламынан туындаған төмендегі жыр тізбектерін  оқып көрелік :
уақыттың ертеңгі қаиратты ақ қолы қараңғы аспанның іргесін сөгеді .
кешегі көлеңке қоюлап түнеген кіэлі топыраққа ұятын төгеді .
жоталар ежелгі ауырлық қалпымен ақшамғы орнынан тұрегеп отырар .
ұзақ тұн зарығып мүлгіген далалар көк мөлдір сәулеге құшағын толтырар .
қап _ қара теңіздің кұп _ кұңгірт шетінен көрсетер түн өзі     қып _қызыл денесін .
тоиымсыз аспанның жалаңаш төсінен үркітіп қуалар түнгі оидың елесін .
алғашқы түрткімен қоздырып өрбіген тіршілік жанданып қауызын ашады .
ізгілік нұрымен құлпырып түлеген тәбиғат маужырап сарығын басады .
сол шақта бір сұлу талыққан ұиқының уытты орнынан көсіліп оянар .
құштарлық отымен ынтыққан ақ тані көгілжім сәуленің нұрына боялар .
                  ( ‹‹ сәукеле››    34-бет )
өлең ақынның үшқыр қыялының асқар биігі ме әлде жоқ  ,тәбиғаттың ақын жан _ дұнэсінен жанданып шыққан обыразды көрінісі ме деген оиға шомасыз  .
бірде көз алдыңызға кең әлемнің  өзіңіз қыялдап жетуге дәрменсіз қалған ғажаиып көрінісі келсе , енді бірде өзіңізді асқар таулар мен аидын _ көлдерге арқа сұэп жатқан саиын сахараның құлан иек көрінісін көкжіиектен тамашалап тұрғандаи әсер аласыз .
 қысқасы , тәбиғатқа бір жолата сіңіп  , оның мөп _ мөлдір таңғы шығындаи болып тұнған жыр жолдарын поезядан гөрі , тәбиғат туындатқан өскелең рухтың тербелісіне немесе табиғатқа таңылған ішкі дұнэнің  сырлы сезіміне жақындатқың келеді .

 

Жершарылану Және Әдебиет

Нұрлыбек Мәуленбек

– күллі адамзат 21- ғасырға қадам тастаған бүгінгі таңда ,дүнйе екеномйкасының ұшқан құстай тез дамуы ,адамзатты әрқайсы жақтан (Ғылым – технйкә ,мәденйет ,сайясй ) ортақ бір тұлғаға айналдыра бастағаны ақйқат.
Бұл құбылысты ерте сезінген бірлескен мемлекеттер ұйымының кезіндегі бас хатшысы бутурс.Ғалй өткен ғасырдың 90- жылдарында(1992- жылы ) жасаған бір Байяндамасында :‹‹ бізге бірінші реткі жершарыләну келіп жетті.››-деп атап көрсеткен болатын.
Мінекй ,содан бергі он неше жылдай уақытта ,бұл бір тұлғалану құбылсы бутурс.Ғалй атап көрсеткендей ‹‹ жершарылану ›› (glocalization)- деген жаңа ұғыммен майданға шықты.
Алайда ,жершарылану деген бұл ұғымның адамдарға шыт- жаңа тұйсну пайда қылғанімен ,шынын қуғанда тарйхй астарында өткен дауырдың ескі бейнесін қайталай елестеткендігі мен мұндалайды.
 1492- жылы әмерика құрылғына алғаш қадам тастаған айгілі теңіз сайяхатшысы көлумбның шығыс жарты шәрмен батыс жарты шардың өзәра ұласқан бұтын бір тұлға екендігін сезінуі ,адамзат қоғамының арғы заманнан-ақ,тұтас тұлғалық сйпатқа йе екендігін дәлелдейді.
Бұл бірден кәрл.Мәркыс атап көрсеткендей : ‹‹ дұйнедегі әрқайсы ұлттардың ұқсамаған жақтәбір – біріне асер етуі және йек сүйеуі ›› болмақ.
Сол үшін де біз жершарылану деген осы жаңа атауды өткен ғасырларда адамзат қоғамындажарыққашыққан ауыс – күйістің бүгінгі дауірдегі тұжырымды баламасы ретінде қабылдағанымыз жөн.
Жершарылану ауқымының бүгінгі күндегі басты бейнесі сол-дүнйедегі әрқайсы мемлекеттер екеномйкалық даму жағында өргәнйкәлық тұтас тұлғалыққа йе болып ,халыхаралық сауда,қаржы айналым және техйнкә жақтарында өзәра селбестіктен айырыла алмауы болып табылады.
Бұл селбестіктердің уақыт ұзарған сайын күшейе тұсуы бүгінгі таңда,екеномйкалық тұлғадан ауа жәйылып ,сайясй мен мәденйеткеде сыңып кіріп ,ұлттар араөзәра бірігуді ,мәденйеттер мен сайясй одақтардың өзәра йық қағыструын жарыққа шығарып отыр.
Алайда,екеномйкалық тұлға негіз болған бұл бірігудің қашанда ,сайясй мен мәденйеттің ықпал көлемін үздіксыз шектеп ,адамзат қоғамныың болашақ дамуында ырықты орынға шығатыныдығы тәбйғй.
Мұның ең тйптік бір мысалы ,бүгінгі дүнйедегі ең ірі екеномйкалық ел саналатын әмериканің кйнө- телеأйзйя өнімдері дүнйе жұзы кйнө- телеأйзйя саласның 75 % ын ,ал ахбарат тарату істері бүкіл дүнйе жұзының 80 %  аумағын алып жатқандығы болмақ.
Ал ,әмерикані ұйтқы еткен ,натоның шығысқа ірге кеңейтуы ,шінәра араб елдеріне де батыс мәденйетінің ұрығын шәшә бастағандығы белгілі.
Мүнімен қатар,соңғы кездердегі көмпйутер тор техйнкәсінің әлемдік сыйпат алуы ағылшын тілінің мәртебесін өсірумен қоймай ,батыс мәденйетінің шарпу көлемін тіпті де ұлғайтып жыберді.
Дәл осындай шешушы кезеңдерде ,дүнйе жүзіндегі әрқайсы мемлекеттер екеномйкані дамытудың күрделі сынағына дөп келіп отыр.
Екеномйкалық жақта қуаттылыққа йе болуды басты мақсат еткен көптеген елдер ішкі түзіліснде реформалар өрістетумен қатар сыртқа қарата ауыс – күйісті күшейте бастады.
Міне,бұл жәнеде етек жеңін ертерек жыйнап алған екеномйкалық ірі елдердің қолдауына шартсыз түрде мұқтаж болды.
Еліміз жөнінен алып айтсақ ,партйяның 11- кезекті 3- жалпы мәжілісінен кеиін ғана дамудың сара жолына бет алғандығы шындық.
Байянды дамудың 30 жылдық барысн бастан кешірген еліміз бүгінгі таңда ,дүнйе жұзы екеномйкасіндәғы тұлғалы мемлекеттердің біріне айналды.
Еліміздің дүнйе жүзілік сауда ұйымына мұше болуы ,азйя – тынқ Мұхйт екеномйкалық селбестік ұйымының ұйтқсы болуы ,Африка құрылығына екеномйкалық көмек көрсетуі қатарлылар күннен – күнге артып келе жатқан екеномйкалық қуатының жарқын бейнесі саналмақ.
Болжампаздардың 21- ғасырды ‹‹ жүңгө ғасыры ››-деп бағалауының сыры бірден осында жатқандай.
 дүнйежүзіндегі ең ірі дамыған ел сәләуәтімен халыхаралық істерде зөрбеделге йе әмерика жөнінен алғанда,еліміздің екеномйкалық зор қуаттылыққа йе болуы шығысқа іргекеңейтуіндегі үлкен қамал саналады.
Себебі ,дүнйе жүзіндегі демөграфйялық жақтан зор басымдылыққа йе мемлекеттің екеномйкалық жақтан тың өрлеуге көтерілуі батыс мәденйетінің жер шарылану ауқымына зор ықпал жасайтындығы
 айдан – анық.
Дүнйе жүзіндегі ең ірі мәденйет ошақтарының бір саналатын жүңгө шығыс мәденйетінің асыл жауһарын бойына жыйнаған.
Талай тарғалаң замандарды бастан кешірген хуашйя мәденйеті бүгінгі күнде екеномйкалық дамудың көмескі күшінде ,күңзі ілімін дүнйенің түкпыр- түкпіріне тарата бастады.
Ағылшын тілі ғылым – технйкәдағы алға басарлығымен алға тартса ,Ханзу тілі даму болашағының зор мүмкіншілігімен дүнйелік сйпат алып отыр.
Ал ,дүнйемәденйетінің жершарылану тұрғысынан қарағанда ,екөномйкалық қуат басты негіз бола тұрғанмен де ,әдебйет – көркемөнердің даралық сйпатын көре білу келелі маңызға йе.
Екеномйкалық ірі тұлғалар қашандаөз мәденйет үлгісін өзгеге телй түскенімен ,адамзат рухының асыл жауһары болған әдебйет – көркемөнер әлде бір белгісз ортадан саңлау ашып ,кең дүнйеге өзгеше тіл қатып келеді.
Таратылғанына бір ғасырдан астам уақыт болған нөбел әдейбет сйлғының ауқымынан алып қарасақ ,ол ешқашан дүнйе жүзіндегі әлдеқандай екеномйкалық қуатты елдердің мелжемінде қалмастан ,қайта түрткіл дүнйенің түкпыр – түкпірінен бой көтерген адамзаттық ой – пыкірлерге ден қойып отырған.
Бұл бейне ,жас қаләмгер ардақ нұрғазы ұлы айтқандай :‹‹ өткен бір ғасырда нөбел әдебйет сйлығы а.нөбелдің осйетіне сай ,өзін әдәмгершілікті,бауырмалдықты ,әділеттілікті ,бостандық сүйгіш рухты дарптейтін күллі адамзаттық асыл құндылықтардың сймأолы етіп тұлғалап шықты.››
Дәл ,осы нөбел әдейбет сйлғы дегеннен ой өрбйды ,ұзақ тарйх ,бай әдебй мұраға йе еліміздегі Ханзу әдейбетіне көзжүгіртсек ,күні бүгінге деиін бірде – быр жазушы бұл сйлықтан йгіліктене алмаған.
Бізше ,мұндағы басты себептердің бірі жүңгө қоғамдық ғылымдар акәдемйясының акәдемйгі ,фйлолөгійя бөлімінің бастығы йяң й айтқандай :‹‹ реформа жасалып есік ашылған 30 жылдан бері жүңгө әдебйет көркемөнері жөңгөнің тұтас әдебйет көркемөнер тарйхы мен йдеолөгійятарйхындағы маңыздылқтәрмен құндылықтарды шынайы танй алмағандығынан››болсәкерек.
Былтыр шаңхай уенйأерсйтетінің ұйымдастыруында алып барылған ‹‹ жершәріләну және жүңгө осызаман әдебйетін зерттеудегі бұрылыс ›› атты халыхаралық ғылмй талқы жыйнында бұл тақырыптар жәнеде қызу талқыға түскен.
Дей тұрғанмен,бес мың жылдық ұзақ тарйхқа йе ,ұлы мемлекеттің әдебйет –көркемөнерінде көп ұзамай – ақ ,дүнйені таң қалдыратын бірғажайптылықтың жүзберетіндігі мұнда.
Ал ,еліміздегі Қазақ әдебйеті ауқымына көз жыберсек ,жаңа ғасырдағы әдебй талғамның өлшемінен шыға алатын руханй құндылықтарды шінмен байқай алмаймыз.
Біздегі ең басты жетерсіздік-ойлау жүйеміздегі қасаңдық әдебй жасампаздықтағы жаңашылдықытң жолын бір жолата кесіп тастаған.
Біз әдебйет теорйясының ескі байымдауларын өзімізге руханй шеңбер етемізде ,жасампаздық орбйтасында қашанда бір бағытта тоқтаусыз айнала береміз.
Біздегі жасампаздық істл ,ой тереңдігі белгілі шекті көлем ішіндеғана көрініс береді.
Осыдан барып ,өзімізге қуаныш сыйлайтын жаңа дүнйелеріміз ,өзгелерге тек ‹‹ жұбаныш ›› бағыштайтын ортан қол шығармалардан болып шыға береді.
Біз бүгінгі дүнйе әдебйетінің даму ауқымына көз жүгіртер болсақ ,әдебй жасампаздықтың төмендегіндей екі түрдегі бағыт арқылы зөрбеделге йе болып отырғандығын байқаймыз..
Мұның бірншысы болса : дүнйеге бет алу. Ал екіншісі : даралықты сәулелендіру.
Мұндағы дүнйеге бет алу деп отырғанымз- әдебй шығарманың бүгінгі дүнйедегі ең көкейтесті маселелерді бейнелеп бере алуына қаратылады.
Былайша айтсақ ,бүгінгі дүнйеде ортақ сақталып отырған табйғат дүнйесінің ойрандалуы,дүнйе бейбтшілігінің ортақ мұратқа айналуы ,адамзат өркенйетіндегі өзгеріс және кедейлік пен даму ортасындағы парық сыйяқты толып жатқан құндылықтарды өзгеше істілімен бейнелей алу.
Ал даралық деп отырғанымыз – ұлттық харектір арқылы қоғамдық ой _ пыкірді көтере алудан көрінеді.
Ашалап айтсақ ,сіз қайсы мемлекет йәкй қайсы ұлттың уакілі болыңыз өз жасампаздығыңызда сол мемлекетіңіз йәкй ұлтыңыздың бөлекше бөгенайын дұрыс танып,оны бүгінгі замананың быйк тұғырынан көрсете алуыңыздан дерек береді.
Бұл арада ең басты назар аударуға татйтын маселе – баста айтқандағымыздай жасампаздық істіл маселесі.Істіл– әдебй жасампаздықтағы ең нәзік буын.
Сіздің әдебй шығармаңыз мейлі дүнйеге бет алсын немесе ұлттық сйпатын көрнектілендірісін жасампаздық істіл жағында шектемелікке ұшырайды екен ,онда оның жаңалық болудан қалатыныдығы даусыз.
Айтседе ,мынаны мойындау керек.Сітіл бір қаләмгердің бойында туада болмайды.
Қайта ,ол әрбір қаләмгердің ұзақ жасампаздық еңбегі арқылы быртіндеп қалыптасады.
Біз дүнйе әдебйет сахынасында зор ықпал тудырған қайсы бір қаләмгерді алып айтсақ та ,олар өз жасампаздығынң шырқау шыңына бірден шыға алмаған.
2006- жылғы нөбел әдебйет сыйлығын алған түркійя жазушысы орхан.памек озының әдебй жасампаздықтағы жаңашылдығынң 1990 – жылы жарық көрген ‹‹қара кітәп ›› атты романынан басталғанын айқын білдіреді.
 әдебі жасампаздығының алғашқы сапарында Орыс әдебйетіндегі жаңалықтарға ден қойған ол кеиіндеп ,батыс әдебйетіндегі осызаманшылдық үлгілерінен өзіне сара жол қарастыра бастаған.
Бұл туралы еліміздің айгілі жазушысы мойян :‹‹ екі жылдың алдында мен оның ‹‹ менің атым қызыл ›› атты романын оқығанымда ,көп тұрлы мәденйеттер өзәра текетірескен ортадан қашанда үздік қаләмгер мен тамаша туындының барлыққа келетіндігіне күмән келтірмедім,стамбулдай мәденйеттер тоғысқан ірі қала болғаннан кеиін ғана,пәмектен тамаша туындылар жарыққақ шығып отыр деп санағанмын.Алайда ,мен ‹‹ қар ›› атты романды оқығаннан кеиін ,кезінде оның жасампаздық даралығы мен көркемөнерлік шеберлігіне шынында зер салмағанымды ұғынып ұйялалып қалдым.››-деген байымдауын келтіруімізге болады.
Орхан.Памектің жасампаздықтағы даралығын өзінің үйрену үлгісі ететін мойян жөнінен алғанда да,жәнеде бір тың сүрлеудің қылаң беріп жатқаны айдан – анық.
Өзін ‹‹ шығыс және батыс мәденйетінің жауһары›› санайтын орхан.пәмектің әдебй шығармалары тек сіләм мәденйетін дүнйеге танытп қана қалмастан ,дастүрмен осызаманшылдық тұрғысынан да тың жаңалықтар жарата білді.
Ал ,еліміздің осызаман әдебйет ауқымынан алып қарасақ ,алайдың ‹‹ шаң – тозаң айыққанда ›› , ‹‹ йен тау ›› ,жйяфйң аудың ‹‹ жарақсыз астана ››,‹‹ бөріні аңсау›› ,уаң шйяу боның ‹‹ дәуір трйлогйясы ›› ,уаң ән йдың ‹‹ ойяну кезеңі ›› ,хай иәннің ‹‹ өшпес жанар ›› ,йұй хуаның ‹‹ тірлік ›› қатарлы шығармалары бұл жағында тың жаңалықтары байқата алды деп айтуымызға әбден болады.
Қорыта келгенде ,жершәріләну айяқ алысының күн сайын тездеуіне байланысты ұқсамаған мәденйеттер арасында бір тұлғалану үздіксыз етек алғанімен ,әдебйеттің адам рухын бейнелейтін өміршеңдік қасыйеті мәңгі өшпейді.
Дүнйе екеномйкасі даму ұрдісінде өзәра толықтау сыйпатын көрнектілендіріп ,күштілердің алсіздерге ықпал жасауы күшейе түскенімен ,дүнйеге екінші бір формада көз жүгіртетін жәнкештлер үшін алғанда әдебйет әрқашан орнын ешкім баса алмайтын қасйетті мекен.
Сол үшін де біз ,осы қасйетті мекенде ,өзіміздің жасампаздық рухымызды дүнйеге қалай таныту жағында көбірек күш шығаруымыз керек.

(Соңы )

Дәуір Сомдаған дара Тұлға

Нұрлыбек Мәуленбек

дәуір және тұлға деген бұл ұғымдар формалық жақтан ешқандай байланыссыз сезілгенімен,ішкі мазмұнынан уақыт кәтөгөрйясындағы егіз ұғымдар екенін байқау тым қйын емес.

Дәуірдің тұлғаны сомдауы уақыт тізгінінде десек ,ал тұлғаның өз дәуірінің бйік талғарынан көрінуі зор жәнкештіліктің нәтйжесі.Тек жәнкешті жандар ғана уақыт ұтысында ұпай жйнап,кеиінгі ұрпаққа дара қасйетімен (Жәнкештілігімен) өнеге қалдыра алады,бұл ақйқат.Ақйқат-дәлел-фактілердің қорытындысы.Өткен,бүгін және болашақта да бұл ақйқат өзгермек емес.Біз енді өз сөзімізді өзімізге бейтәныс сезілетін өткен мен болашаққа жүктемей,өзіміз куа болып отырған бүгіннен басталық.

Біздің бүгінгі өркенйетті даурімізде уақыттың қатаң сынынан сүрінбей өтіп,зор жәнкештілігімен жалпақ жұрттың мақтанышына айналған дара тұлғаларымыз санаулы.Әне,соның бірі,бірі болғанда да бір егеиі-белгілі ғалым,қоғам қайрәткері,жазушы ағамыз- сұлтан жанболатов.  Бұл күнде сұлтан жанболатов ағамыздың есімін білмейтін Қазақ баласы аз болса керек.   Өйткені,Тарбағатайдың қйыр шетіндегі қара кемер деген ауылда өмір есігін ашқан ағамыз,қысқа уақыттың ішінде көп мамандықтың басын қайырып,Қазақ бар жердің көбінде үлкен мінбеден көрінді.

Жәй көрінген жоқ,өзінің асқақ рух,үлкен парасатымен кесек ойлар толғап,бір ұлттың емес,бүкіл адамзаттың көкейтесті мәселелерін сараптады.  ұлт,тіл,тарйх,өркенйет тұрғысынан ғана емес,осы заманғы ғылым-технйкәнің ең озық жетістіктерінен де сыр шертіп,өзіндегі бар дүнйені халыққа арнады.  Сол үшін де ол көптің көңілінен шығып,үлкен құрметтерге йе болды.  Ел аралық ынтымақтастықтың елшісіне баланып, мәденйет қайраткері ретінде аты аңызға айналды.

иә,жанболатов ағамыз туралы әңгіме Өрбітсек,тек бұлар ғана емес,талай дүнйенің қозын үрлеп,архйвке түскен талай күнделіктің парақтарын қайталай ашуға тура келеді.  Мүбәда,мұның бәрін сыр қылып,сабырлықпен хатқа түсіруге тура келсе,бәлкім бір епопйяның жүлгесі құрылуы мүмкін.   Ал біз бұл мақаламызда ат ұстінен гүл тергендей жанболатов ағамыздың әр мезгілдердегі басқан жолы мен төккен теріне таңданыс таныта отырып,сол бір жәнкешті ғұмырдың тасасында жасырынған жасын жігерге ілтйпат етпекшіміз.Тұлғаның өз дәуірінің бйік талғарынан көрінуі зор жәнкештіліктің натйжесі деп мақаламыздың басында айтылғандай,сұлтан жанболатов сынды осы кемел тұлғаның зор жәнкештілігі сол дәуірдің қажетінен туындағандай.Қашан да«ұлт үшін майлық та,сулық та,тіпті,сүрткіш те болуға рйза болған» жанболатов ағамыз дәуір талабы мен уақыт сұранысын елден ерте сезініп,өзіндегі бар қажыр-қайратты бір керпіш болып қалануға арнай білген.  дәуірдің домына пеші ол кісіні тағанға қаланатын гранйт тастай беріктеп,өмір ағысы Мұқалмас рухқа йе дарабоз ретінде тұлғалап шықты.

Біздің бүгінгі түсінігімізде жанболатов-әр дауірде ұқсамаған парыз адақтаған айяулы тұлға.  айтсе төменде бұл түсінігімізге Тйысты түсініктемелер бере кетелік.

Өткен ғасырдың орта шенінде,былайша айтсақ,еліміз жаңадан азат болып,дамудың даңғыл жолына түсе алмай тәй-тәйләп тұрған,әр ұлт халқы өнер-білімге шөліркеп,зйялы ұрпақтар тым таптауыр болып тұрған күрделі кезеңде,өзіндегі ішкі бұлқыныс,тың талпінісімен уенйверсйтетке жол алған жанболатов ағамыз өзіне үлкен мақсат,қатаң талап қойя білді. Тек өз басындағы кеміш дүнйе үшін емес,қоғамдық ортадағы зор зәруліктің ыңғылын іштей түйсінып,үйрену мен ұйлесудың ұзақ жорығын бастады да кетті. Сонау қар жамылып,мұз тоселген шығыс солтұстікке сапар шегіп,төрт жыл бойы сонда жатпай-тұрмай«Қор» жйнаудың хйаметін тартты.

иә,ол жылдар бүгінгі ұрпақ ойлап жету түгіл елестетуге де қйын кезеңдер еді.  Бүкіл қоғамды сайясй солақайлық жәйлаған,әр алуан бодаусыз еңбектер ес шығарған,халықтың басым көп бөлімі кедейлік қамытын кйген сол бір бұлыңғыр заманда,жас болса да өзіне ұлы мұрат тіктеген сүкең аға,төрт жыл бойы ауылға бір ретте де қайтпай ,барлық ауыртпалықты жеңе жүріп,құныға оқйды.

Елімізде жаңадан іргесі қаланған радйо-електрөнйка  сынды күрделі мамандықты батыс өңірден мыңнан бір болып барған студенттер қатарында табысты тамамдайды.Мамандығы радйо-електрөнйка бола тұра,бұл реткі сапарында ол кісі тіл мен діл үйренудың,ұждан мен рухты сомдаудың,уақыт пен болашақты сезінудың өткелінен өтіп қайтқан еді.

Бәлкім,сол бір жылдардағы жапа-машақат оның бүгінгідей қажыр-қайратқа йе болуына берік негіз қаласа керек.Содан-солай,оқу бітіргесін шйнжйяң унйверсйтетіне дарынды жас ретінде қызметке қабылданып,оқытушылық сынды даңқты да машақатты кәсіпке жегілген жанболатов аға қасықтап жйнаған қалың«Қазынасын» сансыздаған әр ұлт ұрпақтарына қайтадан сарқып берді.

Өзі қызмет еткен унйверсйтеттің оқу-оқыту шарт-жағдайының төмендігіне қапырық жұтып,жоғары-төмен шапқылап,оқу-оқыту құрылғыларын жаңалауды ұсыныс етті.

Өзі бас болып оқулық құрастырып,оқыту мен зерттеу жұмысын қатар жүргізді.

«Електрөнды есеп машйнасы»,«Радйо қабылдағышты мәгнйтофон»,«Електрөнды есептеуіштер»,«Жартылай өткізгіштік радйо қабылдағыш» сынды қатпары қалың құралдық кітәптәр міне,сол мезгілдерде аға қаламынан дүнйеге келген болатын.

Өткен ғасырдың орта шендерінде,ұлттық тілімізде ғылмй негізі күшті құралдық кітәптәрдың тапшы жағдайында,бір жанболатов ағаның қамал бұзып,зор еңбектер жаратуы үлкен ерлікке тән жұмыс екендігі хақ.Бұл күнде жанболатов ағаның білім нәрінен сусындап,қанат топшысын жетілдірген талай шакірттер,жер шарының арғы-бергі беттерінде түрлі ғылмй,қоғамдық қызметтерімен ел алқауына бөленіп келеді.

Бұл арада олардың ұзын санын бірден тізіп отырмасақ та,шйнжйяң унйверсйтетіндегі айгілі профессөлар ошыр сіләм ұлы мен сенбай далабай ұлын және шет елдерде кесек ғылмй жұмыстар тындырып,талантымен таңдай қақтырып жүрген манат мәуленбәй ұлы,талғат мамыр ұлы,еркін сыдық қатарлыларды атап өтсек те жетіп жатыр.

«Ер азаматқа алпыс өнерде аздық етеді» демекші,шйнжйяң унйверсйтетінде радйо-електрөнйкә мамандығының тағанын қалап,буынын бекемдеген жанболатов аға және де болдым,толдым деп марқайған емес.

Өз кәсібінен сырт,дәуір қажетімен уақыт үні алға тартқан бейтаныс өңірлерге де батылдықпен қадам тастап,жас жеткіншектерге алуан қырымен ағалық үлгі көрсетті. Нақтылап айтар болсақ ,көмпйутер технйкасы,ғылмй фантастйкалық әдебйет,ғылмй аударма,тарйх және тіл сынды жай бір адам біреуін толық алып жүре алмайтын,кесек тақырыптарға да бел шеше кірісіп,өз замандастарын тағы бір қайран қалдырды.

Сонау 1980-жылдардың басында-ақ нәтйже жаратқан Қазақ араб алфавйт жазуын көмпйутерге енгізу еңбегі мен көмпйутер арқылы Ханзушаны түркі тілдеріне аудару жөніндегі жобасы қатысты мамандар жағынан жоғары бағаланып,«Ғылым-технйкәлық прөгрес» сйлығын еншілесе,талғат мамыр үлімен бірлесіп құрастырған«Бейсік тілі» оқулығы жоғары оқу орындарының арнаулы оқулығы ретінде кәсіптік кластарға пайдаланылып келеді.

Соңғы кездерде йнтернет туралы жазылған ғылмй еңбектері өз алдына бір төбе. Ғаламторды шарлау ғана емес,жекелік блөгы арқылы торшыларды тарту жағынан да өз құрбыластарынан көш ілгері келе жатқаны тағы бар. Ал«Аруақтар арасында»,«Қас сақтар» сйяқты ғылмй фантастйкалық шығармалары тұңғыштар санатымен шйнжйяң Қазақ әдебйетіндегі үлкен бостықтың орнын толтырса,ғылым-технйкәлық термйнологйя жөніндегі ғылмй пыкірлері мен көзқарастары,тіл тағдырына сайятын толғақты ойлары мен жазу болашағы жөніндегі сарабдал ұсыныстары ел іші-сыртындағы ұлтжанды азаматтардың қызу қарсы алуына бөленді.  Сондай-ақ Қазақ жазуын латын арпімен таңбалау жөніндегі жазу жобасы（ SJR жобасы) Қазақстан елі тарапынан болашақ Қазақ латын жазуын талқылайтын ұйым ескеретін жобалар қатарына енгізілді.Өз ана тілінде бір сағатта білім алмаған бір адамның бүгінгідей өркенйеттер тайталасында өз ұлтының тіл тағдырын қызғыштай қорып,көсемдік ойларды ортаға қойуы кім көрінгеннің қолынан келе бермесе керек.

Иә,жанболатов ағаның мұндай«Сегіз қырлы,бір сырлылығы» ол кісіні үздіксыз бйіктен бйікке көтеріп,асқақ арманын одан ары ұштай түсті. Ер жасы елуінде автономйялы райондық оқу-ағарту меңгермесінің орынбасар бастығындық міндеті жүктелген жанболатов аға өзіндегі борыш пен парызды сергектікпен танй білді.

Қай біреулер сйяқты үлкен лауазымды жеке мүддеге айырбастап,жан рақатын күйіттеуді өзіне жат санаған азамат аға,ендігі жерде тұтас автономйялы райөннің оқу-ағарту істеріне ой жүгіртты.Құжаттар тауы мен жйындар теңізінен аредік уақыт ажыратып,автономйялы райөннің тұстігі мен терістігін тегіс аралап,тексеру-зерттеу жүргізді.Кей маселелерге нақ майданда шешім қабылдап,негізгі сатыларда өмір сүріп отырған әр алуан қйыншылықтарды қатысты орындарға аңыс етті. Аз санды ұлттар Жйы қоныстанған райондардағы сауатсыздық пен Ханзу тілі өткелі маселесін мықты йгеруды дәріптеп,партйя мен үкімет тарапынан зор қолдаулар тапты.

Автономйялы райондық ,мемлекеттік халық құрылтайларына уакіл болып сайланған тамаша орайларында,әр дарежелі басшылар алдында аз санды ұлт ағартуы,батыс Оңырдың дамуы жөніндегі келелі кеңестерін ортаға салды.Бұл арада біз жанболатов ағаның мемлекеттік халық құрылтайының ұлттар күмйтетінде жүрген сол бір жылдарында батыл ұсыныстар арқылы«Қылмыс көдекісіне » аз санды ұлттарға тіл тйгізген қаләмгерлерді жазалау турасында 250-тармақты енгізттыруы мен«ұлттық террйторйялық автономйя заңындағы»,«Аз санды ұлт балалары өз ана тілінде оқыса болады деген» мазмұнды«Аз санды ұлт балалары өз ана тілінде оқуы керек » дегенге өзгерткізген азаматтығын атап өтсек те жетіп жатыр.

Қысқасы,әкмшіліктің ауыр міндетінде қарбалас жүрген күндерінде де ауелгіндей ақжарма көңілімен«Майлық та,сулық та » болып,ұлттық мәденйетіміздің әр саласына маңдай терін төккен жәпәкеш ағамыз әрқашан өз йрадасынан бір суынып көрген емес.

Ал дәл осы мезгілдерде түн ұйқысын төрт бөліп,тұңғышы болған«Елжау күнбйды» ғасырлар қойнауынан ойятып,өмірге әкелуі өз алдына бір хйкайя.«Елжау күнбй» мен ол басқарған ұлыс-ұйсіндер жөнінде шерік ғасырдан астам зерттеу жүргізуі,ол жолда сарып болған қан мен тер қазірше бізге беймәлым.Бұл күнде жетпыстың бел ортасына келіп,үлкен шежіреге айналған жанболатов ағамыз өзінің үйреншікті жәнкештілігімен қарттықа да мойын ұсынбай келеді.

«Қарттық жәспен өлшенбейді» дегендей жетпыс жаста да жігіттік жігер танытып,қаламын рухына шыңдаған ғалым ағамыз әр тақырыптан кесек ойлар қозғап,ұлт мәденйеті мен дамуына сайятын кесек прөблемалар туралы құнды ұсыныс-пыкір беруденбір жазып көрген емес.«Елжау күнбйды» түрткіл әлемнің шарайнасы болған йнтернетке тіркеп,тек өзіндегі қалың қазынаны ғана емес,көзімен көріп,көңіл сарайынан өткізген көп дүнйені күллі дүнйеге таныстырып келеді.Басқан жол,өткен өмірді«Біз» арқылы кестелеп,өз дәуірінің өткелектерін,өз замандастарының орлігін ж−ас буын жауқазындарға оқылып бітпес«Хат» қылып тастап барады.

Бүгінгі біз кешегі«Біздерден» нені түйсінып ,нені ғйбырат етуімызды қос ғасырдың куасы жанболатов аға көрсетіп кеткендей.

Аға айтады:«Қазақ <жетпісте жер тайянбай тұра алмайсың,….> деген ғой.Қате емес.Оны мына орындыққа дағдыланып алғандар сезе бермейміз.Бірақ кәрілік жан рақатын күйіттеуге жетектесе қатты қателестіреді.Өмірге қуат қозғалыстан келеді.Қймылдау да,ойлау да,жазу да-қозғалыс. Жас ұлғайғанда ең қорқыныштысы-уақытын өткізе алмау! ал мен уақытымды жеткізе алмай әлекпын.Сойткен сайын мына дүнйе,тіпті,қызық,мына өмір,тіпті,тәтті болып барады.Бәлкім,«Өмірге махаббат деген осы шығар».  Бізше мұнда жанболатов ағаның тек өмірге болған ыстық махаббаты ғана емес,туған халқына деген шексыз сүйіспеншілігі жатыр. Аға ұлт азаматы,дәуір перзенті тұрғысынан өзіне үлкен талаптар қойып отыр.Сондықтан ол кісі үшін бір мйнут түгіл,бір секунд уақыт та алтыннан қымбат.Бүгінгі дәуір болашақ ұрпақ,бүкіл ұлт,тіпті,күллі ғалам бір өзіне өмірлік міндет жүктегендей,аға пәнй дүнйедегі қысқа уақытты жеткізе алмай әлек.Осында ойлайсың,«Өмірдің құны сірә не де ,бүгінгі біздер уақыттың құнын қаншалық сезіне алып жүрміз?»-деп.Рас,сезінген жанға уақыт алтын.Ал осы асыл байлықтың қадырын сезіне тұрып,қаншауымыз сұлтан аға сйяқты зор жәнкештілікке құлшыныс танытып жүрміз.

Көбік білім мен жамылшы атаққа бой ұсынып,жалған оқымыстылықпен жалпақ жұртқа өтірік көлгірсйтын«Бодене таланттардың» қасында сұлтан аға сйяқты алып та,шалып та жығатын«Қажымұқан таланттар»бізүшін үлкен үйрену мектебі саналады.

ұлы тәңір тауының дара шыңы Хантәңір басынан бір өмір қасат қарлардың кетпейтіні сйяқты біздің жанболатов ағаның көңіл сарайынан көптің қамы мен ұлттың ертеңгі болашағы бір өмір өшпейтініне сеніміз кәміл.

Йлайым,қашан да заман ұзақ толғатып,бір тапқан дара тұлғаларымыз аман болып,өз еңсесімен бйіктей бергей!